بسم الله الرحمن الرحیم

حجاب شناسي

چالش ها و كاوش هاي جديد

حسين مهدي زاده

مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه ي علميه

ص: 2

مقام معظم رهبري حضرت آيت الله خامنه اي(حفظه الله تعالي):

ساليان دراز، با تمام وسايل روي اين انحراف (بي حجابي و بدحجابي) كار شده است؛ بايد با آن مبارزه كرد، چگونه مي شود با آن مبارزه كرد؟ براي مردم خود ما هم هنوز - حداقل براي يك عده - نامعلوم است.

خيلي از خانم ها متدين و مسلمان اند و به انقلاب عقيده دارند، ولي مسئله ي حجاب براي آنها روشن نيست. حرفي ندارند حجاب را رعايت مي كنند؛ امّا واقعاً حجاب در ذهن آنها سؤال و مسئله است.

بايد به اين ها پاسخ داده شود. ما ابهامي نداريم. براي ما و براي خيلي هاي ديگر قضيه روشن است، ولي خوب، بايد اين واضح و پيرامون آن روشن گري شود. براي همه روشن شود؛ و اين كاري است لازم. اين هم كاري فرهنگي است كه بنده زياد روي آن اصرار داشته و دارم.(1)

ص: 4

الف) فطري بودن حجاب .... 39

ب) ديني بودن حجاب.... 42

ج) آگاهي زنان و دختران از فوايد حجاب.... 43

منشأ حركت هاي بي حجابي و بدحجابي..... 46

رابطه ي حجاب در شكل چادر، با دين و تاريخ ملي.... 52

فصل سوم: چارچوب اسلامي حجاب

نگاهي اجمالي به شكل هاي حجاب قرآني بانوان... 64

الف) خمار.... 65

ب) جلباب... 67

فلسفه ي تفاوت پوشش زن و مرد..... 68

كيفيت حجاب و پوشش فاطمه زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) .... 71

رنگ جلباب و چادر قرآني... 73

نگاهي اجمالي به ديدگاه اسلام در باب پوشش مشكي.... 76

فصل چهارم: تعارض نمايي حجاب و آزادي

رابطه ي حد و مرزهاي پوشش و عقده ها و حسرت ها..... 91

حدود آزادي اظهار نظر درباره ي حجاب و لباس... 95

رابطه ي حجاب و فشارهاي اجتماعي... 98

رابطه ي حجاب و پوشش و مسئله آزادي..... 101

سوء استفاده از عواطف مذهبي جوانان در مقوله ي حجاب... 104

لباس و پوشش و حق انتخاب آن... 107

ص: 6

فصل پنجم: كارآمدي حجاب و چادر مشكي

مسئله ي دست و پاگير بودن حجاب در شكل چادر.... 114

حجاب مشكي در تابستان... 115

رابطه ي حجاب مشكي و بيماري هاي استخواني..... 123

رابطه ي حجاب مشكي و افسردگي و اندوهناكي... 124

آيا بانوان مشكي پوش نمي توانند رنگ هاي غير مشكي را بشناسند؟ 136نتيجه گيري 140

پيش نهادها و توصيه ها... 143

پيوست: استفتائات و ديدگاه هاي مراجع تقليد درباره ي حجاب و لباس.... 157

فهرست گزيده منابع..... 177

ص: 7

كه حجاب و پوشش اسلامي براي مردان و زنان، تنها از كاركرد فردي برخوردار نيست و فقط براي سامان دهي خلقيات و ملكات نفساني آدميان مؤثر نمي باشد، بلكه از كاركرد اجتماعي نيز برخوردار است؛ غرايز و التهاب هاي جسمي، و معاشرت هاي بي بندوبار را كنترل، و بر تحكيم نظام خانواده افزوده، و از انحلال كانون محكم زناشويي جلوگيري نموده، و امنيت اجتماعي را فراهم مي سازد.

البتّه و صد البتّه كه حفظ نظام خانواده از مهم ترين ارزش هاي آدمي است. آنان كه ميان نظام خانواده و روابط نامشروع تمايز قايل نيستند؛ به لحاظ معرفتي، نسبي گرايند و معيار سنجش معرفت صحيح از سقيم را انكار مي كنند. اين گروه، حتّي براي رويكرد و انديشه ي خود نيز ارزش معرفتي قايل نيستند و هميشه در شكاكيت مطلق گرفتارند. كسي كه هدفمندانه زيست كند، براي رفتارها و انديشه ها، معيارمندانه دست به گزينش مي زند، تا به اهداف متعالي انساني و الهي دست يازد؛ و حفظ حجاب و پوشش اسلامي و به تبع آن، حفظ نظام خانواده نيز از آن رو ارزش دارند كه تأمين كننده ي سعادت آدمي و منشأ قرب الهي هستند.

حال اگر كساني با نگاه ديني و اسلامي و يا با رويكرد جامعه شناختي و روان شناختي، مسئله ي حجاب را ارزيابي كنند، به كاركردهاي مادي و معنوي، فردي و اجتماعي آن پي برده، به تأييد و ترويج آن اقدام مي كنند؛ بنابراين، پوشش اسلامي زن به منزله ي يك حفاظ ظاهري و باطني در برابر

ص: 9

افراد نامحرم است كه مصونيت اخلاقي، خانوادگي، اجتماعي و پيوند عميق ميان حجاب ظاهري و بازداري باطني را فراهم مي سازد.

چالش ها و پرسش هاي معاصر كه ذهن نسل جوان را به خود مشغول ساخته، حوزه ي پوشش و حجاب اسلامي را نيز دربر گرفته است؛ مسائلي هم چون: آثار و فوايد حجاب، رابطه ي حجاب و عفاف، فلسفه ي تفاوت پوشش زن و مرد، رنگ مشكي چادر، رابطه ي حجاب و آزادي، پوشش و حق انتخاب، نوع حجاب و...

محقق فرزانه جناب حجت الاسلام حسين مهدي زاده از پژوهشگران گروه تربيت و مشاوره ي مركز، در پاسخ گويي به پرسش هاي فوق، از توفيق خوبي برخوردار بوده است.

در پايان بر خود لازم مي دانم از تلاش محقق عزيز؛ و نيز از حجج اسلام سيد محمد علي داعي نژاد (معاونت پژوهشي)، اسدالله طوسي (مدير گروه تربيت و مشاوره) و حميد كريمي (مدير پروژه ها) و ساير مديران و كارمندان مركز كه در آماده سازي اين اثر، تلاش مخلصانه نموده اند؛ به ويژه از حضرت حجت الاسلام والمسلمين حسيني بوشهري، مدير مركز مديريت حوزه و مدير مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه، تقدير و تشكر نمايم.

عبدالحسین خسروپناه

جانشین مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی

حوزه علمیه

عید سعید فطر 1423

ص: 10

شيطان و بستگانش شما را مي بينند، در صورتي كه شما آنها را نمي بينيد. ما شيطان را دوست دار آنان كه ايمان نمي آورند، قرار داديم.

پيشينه ي حجاب و پوشش انسان به اندازه ي تاريخ آفرينش اوست. پوشش و لباس هر انساني پرچم كشور وجود اوست. پرچمي كه او بر در خانه ي وجودش نصب كرده است و با آن اعلام مي دارد كه از كدام فرهنگ تبعيت مي كند؛ هم چنان كه هر ملتي با وفاداري و احترام به پرچم خود، اعتقاد خود را به هويّت ملي خويش ابراز مي كند؛ هر انساني كه به يك سلسله ارزش ها و بينش ها معتقد و دل بسته است، لباس متناسب با آن ارزش ها و بينش ها را از تن به در نخواهد كرد.(1)

حجاب و پوشش بارزترين نشانه ي فرهنگي و نماد ملي است كه به سرعت تحت تأثير ساير پديده هاي فرهنگي قرار مي گيرد.

هر نوع دگرگوني در ساختار فرهنگي و اجتماعي، با تغيير در پوشش مردم مشخص مي گردد؛ چنان كه استيلاي فرهنگي و سلطه پذيري نيز، در اولين مرحله، از طريق تغيير در پوشش مردم چهره مي نمايد.

چون استعمار و استكبار نتوانست انقلاب اسلامي ايران را از راه نظامي مهار نمايد، اكنون با تغيير تاكتيك و روش، تلاش مي كند از طريق

ص: 2

فرهنگي، آن را دچار استحاله و تغيير هويت نمايد. يكي از روش هاي استكبار براي نفوذ فرهنگي، تشكيك و القاي شبهه در مباني ديني مردم است كه طي چند سال اخير شتاب بيش تري گرفته است.(1)

به اعتقاد ما چون دشمن به فرهنگ ما هجوم آورده است، بايد به جهاد فرهنگي با آن برخيزيم؛ و جهاد فرهنگي، سربازانِ جان بركفِ جبهه ي فرهنگ و انديشه ي ديني را به حضور در خط مقدم اين جهاد مقدس فرا مي خواند؛ از اين رو، نگارنده با توجه به توانايي خود تلاش نموده تا در اين جهاد فرهنگي شركت نمايد.

چون طرح نوشتار حاضر به صورت پاسخ گويي به پرسش ها و شبهات است؛ لذا مناسب است نخست به تفاوت «پرسش» و «شبهه» اشاره گردد.

تفاوت ماهوي و اصلي پرسش و شبهه اين است كه معمولاً پرسش به قصد يافتن حق و حقيقت و با نيت صادقانه صورت مي گيرد، ولي تشكيك و شبهه به قصد گم كردن حق و حقيقت و با نيت غير صادقانه صورت مي گيرد؛ از اين رو عقل و نقل، پرسش از افراد صاحب نظر و

ص: 3

شايسته را مي ستايد و به آن توصيه مي كند؛ چنان كه قرآن مجيد مي فرمايد:

فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ؛(1) اگر نمي دانيد از اهل ذكر (علما و دانشمندان) سؤال كنيد.

هم چنين پيامبر اكرم(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در روايتي فرموده اند:

العلم خزائن و مفاتيحه السؤال فاسئلوا رحمكم الله فأنه يوجر اربعة السائل و المتكلم و المستمع و المحب لهم؛(2) علم گنجينه هايي است و پرسش، كليدهاي آن؛ پس بپرسيد آنچه را نمي دانيد، تا مشمول رحمت خدا قرار گيريد. همانا چهار گروه در ضمن يك پرسش اجر و ثواب دارند: پرسش كننده، پاسخ دهنده، شنونده و دوست دار آن ها.

در مقابل پرسش گري به جا و شايسته، كه به آن توصيه شده است، عقل و نقل، آلوده شدن به شبهات و وقوع در آن ها را امري مذموم و ناپسند مي دانند؛ همان گونه كه انسان از آلودگي جسمي دوري مي جويد، بايد از شبهات آلوده كننده ي روح و روان نيز اجتناب نمايد:

اياك و الوقوع في الشبهات؛(3) بر حذر باش از قرار گرفتن در شبهه ها.

ص: 4

نه تنها انسان از وقوع در شبهه منع شده است، بلكه پس از وقوع در شبهات و آلودگي ذهن و دين، انسان به شبهه زدايي و پاك سازي مكلف شده است:

نزّهوا اديانكم عن الشبهات وصونوا انفسكم عن مواقف الريب الموبقات(1)؛ دين خود را از شبهه ها پاك و خالص كنيد و خودتان را از مكان هاي شبهه خيز و هلاك كننده حفظ كنيد.

ارسله بالدين المشهور… ازاحةً للشبهات؛(2) اميرمؤمنان امام علي(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) يكي از اهداف و رسالت هاي ديني پيامبر اكرم(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را از بين بردن شبهات ذكر كرده است.

در حديثي درباره ي وجه تسميه و علّت نام گذاري شبهه آمده است:

انمّا سمّيت الشبهةُ شبهةً لانّها تُشبّهُ الحق؛(3) شبهه را به اين علت شبهه مي گويند كه حق نيست، ولي به حق شباهت دارد.

شبهه باطلي حق نماست كه تناسبات جزئي و مقطعي در آن رعايت شده است؛ به گونه اي كه جلوه ي تناسبات فرعي، چشم افراد داراي

ص: 5

آگاهي اندك را خيره نموده، باعث مي شود آن را حق بدانند؛ ولي به دليل عدم رعايت تناسبات اصلي و محوري در حوزه ي باطل قرار دارد. ميزان تأثير شبهه به مقدار هماهنگي دروني و بيروني آن بستگي دارد؛ هر چه شبهه به مرز حق نزديك تر باشد، شمار بيش تري را گرفتار مي كند و باعث اشتباه ديگران و در دام افتادن آنان مي گردد.(1)

در سال هاي اخير، روند شبهات درباره ي حجاب شدت يافته است. براي تصديق اين مدعا كافي است به مقالات مطبوعاتي و نمايه هاي آن مراجعه گردد. مطرح كردن شبهات فراوان در زمينه ي حجاب برتر به همراه عوامل ديگر؛ مانند ضعف اعتقاد و عدم شناخت كافي از حجاب اسلامي و ضرورت آن و... موجب افت روند استفاده از مصاديق حجاب برتر در جامعه شده است، كه نتيجه ي اتخاذ روش تخريبي بعضي مطبوعات، رواج پوشش هاي نامناسب، مانند لباس هاي نازك، كوتاه و رنگين در بين دختران و زنان جوان در مقابل نامحرمان است؛ چون يكي از عوامل مهم سلامت روحي و رواني جامعه ي اسلامي، روي آوردن بانوان به مصاديق حجاب برتر است؛ لذا سعي نگارنده، پاسخ گويي به شبهات مهم درباره ي حجاب برتر است. سنگ بناي تمام مطالب طرح شده در نوشتار حاضر، اين است كه پوشش انسان، خصوصاً بانوان، داراي

ص: 6

حداقل و حداكثر است؛ و از مجموع آموزه هاي اسلامي به روشني استفاده مي شود كه اسلام مشوق و طرف دار حجاب و پوشش حداكثر براي زنان و دختران در مقابل نامحرمان است.

ادعاي فوق با استناد به آيات و روايات، و حجاب و پوشش بيش تر و برتر فاطمه ي زهرا(عَلَيْها السَّلاَمُ) به راحتي اثبات مي شود. قرآن كريم مي فرمايد:

وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللاَّتِي لا يَرْجُونَ نِكاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُناحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِينَةٍ وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛(1) و زنان سال خورده كه از ولادت و عادت باز نشسته اند و اميد ازدواج و نكاح ندارند بر آنان باكي نيست، اگر اظهار تجملات و زينت خود نكنند كه جامه هاي رويي خود نزد نامحرمان از تن برگيرند و اگر باز هم عفّت و تقواي بيش تر گزينند، بر آنان بهتر است.

در آيه ي فوق خداوند نخست به زنان سالمند اجازه داده است در مقابل نامحرم، بعضي لباس هاي رويي و بيروني - كه در روايت معتبر به جلباب (چادر) تفسير شده است -(2)

را از خود برگيرند؛ ولي در آخر آيه

ص: 7

ميفرمايد: حتي اگر زنان پير نيز در مقابل نامحرم، چادر خويش را بر زمين نگذارند و عفت ورزند، براي آنان بهتر است؛ بنابراين، از آيه ي مذكور به روشني مطلوبيت حجاب و پوشش بيش تر، حتي براي زنان سالمند استفاده مي شود، تا چه رسد به زنان و دختران جوان، كه احتمال تعرض افراد لاابالي و فاسد نسبت به آنان بيش تر است، و به طريق اولي مطلوبيت حجاب و پوشش بيش تر براي آنان اثبات مي گردد.

علاوه بر اين، در روايتي از پيامبر اكرم(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نقل شده است:

يا ايها الناس اتخذوا السراويلات فأنها من استر ثيابكم و حصّنوا بها نسائكم اذا خرجن؛(1) اي مردم از شلوارها براي پوشش استفاده كنيد؛ زيرا از پوشاننده ترين لباس ها هستند و زنان خود را هنگامي كه از منزل خارج مي شوند از طريق استفاده از شلوار حفظ كنيد.

در روايت فوق عبارت «استرثيابكم و حصنّوا بها نسائكم اذا خرجن» به خوبي دلالت بر مطلوبيت پوشش كامل زنان در خارج از منزل مي نمايد.

علاوه بر اين، اميرمؤمنان امام علي(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در روايتي، حجاب و پوشش كامل زنان را باعث حفظ عفت و پاكي آنان دانسته اند:

«ان شدة الحجاب ابقي عليهن».(2)

ص: 8

هم چنين قرآن كريم، استفاده از شكل هاي حجاب داراي پوشش بهتر و بيش تر، مثل خمار(1) (مقنعه) و جلباب(2)

(چادر) را توصيه نموده است. فاطمه ي زهرا(عَلَيْها السَّلاَمُ) نيز هنگام خروج از منزل و رفتن به مسجد، براي دفاع از فدك، از همين حجاب هاي قرآني استفاده كرده اند.(3)

آنچه ذكر شد، شواهد و قراين مستحكم و روشني است كه مطلوبيت حجاب و پوشش اكثر و بيش تر را براي بانوان و دختران جوان اثبات مي نمايد.(4) با توجه به برخورداري حجاب و پوشش از مقدار حداقلي و حداكثري و مطلوبيت حجاب و پوشش اكثري، خصوصاً براي زنان و دختران جوان آشكار خواهد شد كه دفاع از پوشش هايي، مانند لباس ضخيم، بلند و داراي رنگ سنگين، مقنعه، چادر مشكي و غيره در نوشته ي حاضر، به اين دليل است كه اين گونه لباس ها و حجاب ها، مصاديق و نمونه هاي حجاب و پوشش بيش تر و بهتر براي بانوان و دختران جوان در مقابل نامحرم به شمار مي آيند.

همان خداوندي كه براي مصون ماندن جسم از ورود ميكروب ها در اعضاي بدن انسان، حجاب ها و حفاظ هاي طبيعي، مانند پوست بدن، پلك

ص: 9

چشم، و... قرار داده است، به عنوان طبيب روحاني، براي جلوگيري از آلودگي روح و روان انسان به گناه، و حفظ پاكي آن، حجاب ها و حفاظ هايي را به شكل دستورهاي الهي و انجام واجبات و ترك محرمات قرار داده است.

در روايتي از پيامبر اكرم(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نقل شده است:

يا عبادالله انتم كالمرضي و رب العالمين كالطبيب فصلاح المرضي فيما يعلم الطبيب و يداوي به لا فيما يشتهيه المريض و يقترحه الا فسلِّمو لله امره تكونوا من الفائزين؛(1) اي بندگان خدا، شما همانند انسان هاي بيمار، و پروردگار جهان همانند طبيب است، پس خير و صلاح انسان هاي مريض در گوش دادن به علم و تدبير طبيب است، نه پيروي از تمايلات و هواهاي نفساني و آنچه پيشنهاد مي كند؛ متوجه و تسليم دستور خدا باشيد تا از رستگاران قرار گيريد.

تسليم شدن در مقابل دستورهاي خداوند به وجود آورنده ي حفاظ و لباس تقواست كه بهترين لباس و پوشش دروني است:

وَ لِباسُ التَّقْوى ذلِكَ خَيْرٌ(2)

ص: 10

و بدون ترديد، لزوم حجاب و پوشش، يكي از مهم ترين واجبات الهي براي زنان و تأمين كننده ي عفت و تقواي آنان است. تقوا در فرهنگ اسلامي يك حجاب و مانع دروني و باطني در مقابل گناه است كه آثار آن در رفتار ظاهري و بيروني تجلي مي يابد. تقوا والاترين ارزش اسلامي و ملاك سنجش ارزش انسان ها نسبت به يكديگر است:

إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ(1)

چون تقوا داراي درجات و مراتب مختلف است، قرآن انسان ها را به كسب مراتب و درجات بالاتر آن تشويق نموده است:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ.(2)

اگر تقوا را داراي سه درجه ي «حداقل»، «حد وسط» و «حداكثر» بدانيم، از دو واژه ي «اكرم» و «اتقي» در آيه ي فوق، كه افعل تفضيل اند، به روشني استفاده مي شود كه در فرهنگ اسلامي، تحصيل حداكثر تقوا مطلوب است؛ بنابراين، نمي توان به حد متوسط تقوا

راضي شد و افراط و زياده روي در آن را مذموم دانست؛ زيرا براي رشد و تعالي، كه به وسيله ي تقوا حاصل مي گردد و هدف خلقت انسان است، نمي توان حد و مرزي را تعيين نمود؛ در نتيجه حجاب و پوشش زنان نيز از جمله اموري است كه

ص: 11

حداكثر آن مطلوب و راجح است؛ زيرا حجاب و پوشش نقش مهمي در ايجاد عفاف و تقوا دارد.

پس از توضيحات فوق كه به منزله ي شالوده و سنگ بناي فصل هاي نوشته حاضر مي باشد شايسته است توضيح مختصري درباره ي ويژگي هاي اين اثر ارائه گردد.

شبهات نو، علاوه بر مراجعه به روزنامه ها و مجلات، كه معمولاً منعكس كننده ي شبهات جديد و روزمره هستند، به كتاب هايي كه به نحوي پاسخ شبهات حجاب را مطرح كرده اند نيز مراجعه شده است، تا از ذكر مطالب تكراري پيش گيري شود.

3. علاوه بر شبهه ها، بعضاً پرسش هاي مهم و متناسب نيز مطرح و پاسخ گفته شده است؛ البته با توجه به تفاوت ماهوي ذكر شده براي پرسش و شبهه، موارد آن دو به گونه اي متمايز شده اند.

4. احتمالات مختلف هر پرسش و شبهه، تا حد مقدور، كالبد شكافي شده و پاسخ هر يك از آنها بيان گشته است، تا اولاً در ذهن مخاطب ابهامي نسبت به پرسش و شبهه ي طرح شده باقي نماند؛ و ثانياً باعث افزايش دقت علمي و موشكافي مخاطبان و افزايش توان پاسخ گويي آنها در مواجهه با پرسش ها و شبهه هاي ديگر گردد.

5. تمام شبهات، با ذكر مشخصات و سند و مدرك طرح شده است، تا براي افرادي كه به دنبال كشف حقيقت اند، ولي ترديد دارند كه بعضي از مطبوعات در هجوم فرهنگي غرب، پايگاه دشمن قرار گرفته اند نيز آشكار گردد كه چگونه امروز عده اي از طريق فرهنگي و با سلاح قلم و ابزار مطبوعات، مقاله و كتاب، قلب و ذهن پاك جوانان اين مرز و بوم را با روش تبليغات القايي منفي مورد هدف قرار مي دهند و تلاش مي كنند تا از

ص: 13

طريق غذاي روحي و فكري مسموم، مباني فكري و عقيدتي آنها را متزلزل نمايند.

6. علاوه بر استفاده از تحليل هاي عقلي، از ادله ي نقلي و آيات و روايات نيز فراوان استفاده شده است، تا هم كارآمدي و لزوم هماهنگي عقل و نقل در پاسخ گويي به شبهه ها، به طور عملي براي مخاطبان ترسيم شود، و هم جوانان عزيز از معارف نشأت گرفته از دو چشمه ي جوشان قرآن و حديث، به طور گسترده سيراب شوند.

7. به دليل ارتباط مباحث حجاب و پوشش با مباحث روان شناسي رنگ ها و روان شناسي لباس و تفاوت هاي روان شناختي زن و مرد، سعي شده با استفاده از برخي منابع مربوط، نادرستي عمل بعضي از مطبوعات شبهه افكن كه قصد دارند با دادن آب و رنگ علمي به بعضي از شبهات، حجاب برتر را مخدوش كنند روشن گردد.

8. چون بخش زيادي از شبهات حجاب در سال هاي اخير، مربوط به مصاديق حجاب برتر، مثل مقنعه، چادر و مخصوصاً چادر مشكي بوده است، از اين رو طبيعي است كه قسمت فراواني از مطالب اين كتاب، به ويژه فصل هاي دوّم، سوم و پنجم در دفاع از مصاديق حجاب برتر، مثل مقنعه، چادر و چادر مشكي و اثبات مطلوبيت و برتري اين گونه حجاب ها با ادله ي عقلي و نقلي فراوان باشد.

ص: 14

9. يكي از يافته هاي پژوهشي جديد اين اثر، بحث از هم گرايي و مشابهت هاي بسيار نزديك چادر مشكي با جلباب قرآني است. نگارنده در ضمن تحقيق و پژوهش درباره ي جلباب قرآني، به قراين و شواهد متعددي دست يافته است كه حاكي از شباهت هاي بسيار نزديك چادر مشكي و جلباب قرآني است.

10. سطح مطالب كتاب به گونه اي است كه دانش آموزان دختر مقاطع راهنمايي و دبيرستان مي توانند از آن استفاده كنند.

در پايان يادآور مي شوم؛ چنانچه اين نوشتار تأثير مطلوبي در مخاطبان داشته باشد به بركت همراهي آن با كلمات نوراني قرآن و احاديث اهل بيت(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) است و اگر تأثير نامطلوبي داشته باشد به خاطر ضعف علمي نگارنده است؛ چون طبيعي است كه آثار علمي افراد عادي غير معصوم، كم و بيش داراي اشكالات و نواقصي است؛ بنابراين، از خوانندگان ارجمند تقاضا دارم ما را از لطف خود محروم ننمايند و اشكالات و نواقص اين اثر را متذكر شوند، تا در چاپ هاي بعدي مورد توجه و استفاده قرار گيرد.

حسين مهدي زاده

دي ماه 1381

ص: 15

ص: 17

فصل اول اين اثر، پاسخ گوي شبهات و سؤالاتي درباره ي مفهوم و ابعاد حجاب اسلامي، رابطه ي حجاب و عفاف، فلسفه ي تشريع حكم حجاب و آثار و فوايد حجاب و پوشش اسلامي است.

نيست؛ بلكه آن پوششي حجاب ناميده مي شود كه از طريق پشت پرده واقع شدن صورت گيرد(1).

در اين نوشتار مراد ما از حجاب، پوشش اسلامي است، و مراد از پوشش اسلامي زن، به عنوان يكي از احكام وجوبي اسلام، اين است كه زن، هنگام معاشرت با مردان، بدن خود را بپوشاند و به جلوه گري و خودنمايي نپردازد.

بنابراين، حجاب، به معناي پوشش اسلامي بانوان، داراي دو بُعد ايجابي و سلبي است. بُعد ايجابي آن، وجوب پوشش بدن و بُعد سلبي آن، حرام بودن خودنمايي به نامحرم است؛ و اين دو بُعد بايد در كنار يكديگر باشد تا حجاب اسلامي محقق شود؛ گاهي ممكن است بُعد اول باشد، ولي بُعد دوم نباشد، در اين صورت نمي توان گفت كه حجاب اسلامي محقق شده است.

گاهي مشاهده مي كنيم كه بسياري از زنان محجبه در پوشش خود از رنگ هاي شاد و زيبا و تحريك برانگيز استفاده مي كنند كه به اندامشان زيبايي خاصي مي بخشد و در عين پوشيده بودن بدن زن، زيبايي اش

ص: 19

آشكار است، گويي كه اصلاً لباس نپوشيده است(1)؛

و اين دور از روح حجاب است.

اگر به معناي عام، هر نوع پوشش و مانع از وصول به گناه را حجاب بناميم، حجاب مي تواند اقسام و انواع متفاوتي داشته باشد. يك نوع آن حجاب ذهني، فكري و روحي است؛ مثلاً اعتقاد به معارف اسلامي، مانند توحيد و نبوت، از مصاديق حجاب ذهني، فكري و روحي صحيح است كه مي تواند از لغزش ها و گناه هاي روحي و فكري، مثل كفر و شرك جلوگيري نمايد.

علاوه بر اين، در قرآن از انواع ديگر حجاب كه در رفتار خارجي انسان تجلي مي كند، نام برده شده است؛ مثل حجاب و پوشش در نگاه كه مردان و زنان در مواجهه با نامحرم به آن توصيه شده اند:

قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ(2)؛ اي رسول ما به مردان مؤمن بگو تا چشم ها را از نگاه ناروا بپوشند.

قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ(3)؛ اي رسول به زنان مؤمن بگو تا چشم ها را از نگاه ناروا بپوشند.

ص: 20

نوع ديگر حجاب و پوشش قرآني، حجاب گفتاري زنان در مقابل نامحرم است:

فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ(1)؛ پس زنهار نازك و نرم با مردان سخن نگوييد؛ مبادا آن كه دلش بيمار (هوا و هوس) است به طمع افتد.

نوع ديگر حجاب و پوشش قرآني، حجاب رفتاري زنان در مقابل نامحرم است. به زنان دستور داده شده است به گونه اي راه نروند كه با نشان دادن زينت هاي خود باعث جلب توجه نامحرم شوند:

وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ(2)؛ و آن طور پاي به زمين نزنند كه خلخال و زيور پنهان پاهايشان معلوم شود.

از مجموع مباحث طرح شده به روشني استفاده مي شود كه مراد از حجاب اسلامي، پوشش و حريم قايل شدن در معاشرت زنان با مردان نامحرم در انحاي مختلف رفتار، مثل نحوه ي پوشش، نگاه، حرف زدن و راه رفتن است.

ص: 21

بنابراين، دو واژه ي «حجاب» و «عفت» در اصل معناي منع و امتناع مشترك اند. تفاوتي كه بين منع و بازداري حجاب و عفت است، تفاوت بين ظاهر و باطن است؛ يعني منع و بازداري در حجاب مربوط به ظاهر است، ولي منع و بازداري در عفت، مربوط به باطن و درون است؛ چون عفت يك حالت دروني است، ولي با توجه به اين كه تأثير ظاهر بر باطن و تأثير باطن بر ظاهر، يكي از ويژگي هاي عمومي انسان است؛(1)

بنابراين، بين حجاب و پوشش ظاهري و عفت و بازداري باطني انسان، تأثير و تأثّر متقابل است؛ بدين ترتيب كه هرچه حجاب و پوشش ظاهري بيش تر و بهتر باشد، اين نوع حجاب در تقويت و پرورش روحيه ي باطني و دروني عفت، تأثير بيش تري دارد؛ و بالعكس هر چه عفت دروني و باطني بيش تر باشد باعث حجاب و پوشش ظاهري بيش تر و بهتر در مواجهه با نامحرم مي گردد. قرآن مجيد به شكل ظريفي به اين تأثير و تأثّر اشاره فرموده است. نخست به زنان سالمند اجازه مي دهد كه بدون قصد تبرّج و خودنمايي، لباس هاي رويي خود، مثل چادر را در مقابل نامحرم بردارند، ولي در نهايت مي گويد: اگر عفت بورزند، يعني حتي لباس هايي مثل چادر را نيز بر ندارند، بهتر است.

ص: 23

وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللاَّتِي لا يَرْجُونَ نِكاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُناحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِينَةٍ وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ.(1)

علاوه بر رابطه ي قبل، بين پوشش ظاهري و عفت باطني، رابطه ي علامت و صاحب علامت نيز هست؛ به اين معنا كه مقدار حجاب ظاهري، نشانه اي از مرحله ي خاصي از عفت باطني صاحب حجاب است. البته اين مطلب به اين معنا نيست كه هر زني كه حجاب و پوشش ظاهري داشت، لزوماً از همه ي مراتب عفت و پاكدامني نيز برخوردار است.

با توجه به همين نكته، پاسخ اين اشكال و شبهه ي افرادي كه براي ناكارآمد جلوه دادن حجاب و پوشش ظاهري، تخلفات بعضي از زنان با حجاب را بهانه قرار مي دهند آشكار مي گردد؛ زيرا مشكل اين عده از زنان، ضعف در حجاب باطني و فقدان ايمان و اعتقاد قوي به آثار مثبت حجاب و پوشش ظاهري است و قبلاً گذشت كه حجاب اسلامي ابعادي گسترده دارد و يكي از مهم ترين و اساسي ترين ابعاد آن، حجاب دروني و باطني و ذهني است كه فرد را در مواجهه با گناه و فساد، از عقايد و ايمان

ص: 24

راسخ دروني برخوردار مي كند؛ و اساساً اين حجاب ذهني و عقيدتي، به منزله ي سنگ بناي ديگر حجاب ها، از جمله حجاب و پوشش ظاهري است؛ زيرا افكار و عقايد انسان، شكل دهنده ي رفتارهاي اوست.

البته، همان گونه كه حجاب و پوشش ظاهري، لزوماً به معناي برخورداري از همه ي مراتب عفاف نيست، عفاف بدون رعايت پوشش ظاهري نيز قابل تصور نيست. نمي توان زن يا مردي را كه عريان يا نيمه عريان در انظار عمومي ظاهر مي شود عفيف دانست؛ زيرا گفتيم كه پوشش ظاهري يكي از علامت ها و نشانه هاي عفاف است، و بين مقدار عفاف و حجاب، رابطه ي تأثير و تأثّر متقابل وجود دارد.(1)

بعضي نيز رابطه ي عفاف و حجاب را از نوع رابطه ي ريشه و ميوه دانسته اند؛ با اين تعبير كه حجاب، ميوه ي عفاف، و عفاف، ريشه ي حجاب است. برخي افراد ممكن است حجاب ظاهري داشته باشند، ولي عفاف و طهارت باطني را در خويش ايجاد نكرده باشند. اين حجاب، تنها پوسته و ظاهري است. از سوي ديگر، افرادي ادعاي عفاف كرده و با تعابيري، مثل «من قلب پاك دارم، خدا با قلب ها كار دارد»، خود را سرگرم مي كنند؛ چنين انسان هايي بايد در قاموس انديشه ي خود اين نكته ي اساسي را بنگارند كه

ص: 25

درون پاك، بيروني پاك مي پروراند و هرگز قلب پاك، موجب بارور شدن ميوه ي ناپاكِ بي حجابي نخواهد شد.(1)

وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِي خَبُثَ لا يَخْرُجُ إِلاَّ نَكِداًً؛(2) زمين پاك نيكو گياهش به اذان خدا نيكو برآيد و زمين خشن ناپاك بيرون نياورد، جز گياه اندك و كم ثمر.

اوست خدايي كه ميان عرب امّي (قومي كه خواندن و نوشتن هم نمي دانستند) پيغمبري بزرگوار از همان قوم برانگيخت، تا بر آنان وحي خدا را تلاوت كند و آنها را (از لوث جهل و اخلاق زشت) پاك سازد و كتاب سماوي و حكمت الهي بياموزد؛ با آن كه پيش از اين، همه در ورطه ي جهالت و گمراهي بودند.

از قرآن كريم استفاده مي شود كه هدف از تشريع حكم الهي، وجوب حجاب اسلامي، دست يابي به تزكيه ي نفس، طهارت، عفت و پاكدامني است. آياتي هم چون:

قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكى لَهُمْ؛(1) اي رسول ما مردان مؤمن را بگو تا چشم ها از نگاه ناروا بپوشند و فروج و اندامشان را محفوظ دارند، كه اين بر پاكيزگي جسم و جان ايشان اصلح است.

وَ إِذا سَأَلُْتمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ؛(2) و هرگاه از زنان رسول متاعي مي طلبيد از پس پرده بطلبيد، كه حجاب براي آن كه دل هاي شما و آنها پاك و پاكيزه بماند بهتر است.

ص: 27

وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللاَّتِي لا يَرْجُونَ نِكاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُناحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِينَةٍ وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛(1) و زنان سالخورده كه از ولادت و عادت بازنشسته اند و اميد ازدواج و نكاح ندارند، بر آنان باكي نيست كه اگر اظهار تجملات و زينت خود نكنند، نزد نامحرمان جامه هاي خود را از تن برگيرند و اگر بازهم عفت و تقواي بيش تر گزينند، بر آنان بهتر است و خدا به سخنان خلق شنوا و آگاه است.

يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً؛(2) اي پيغمبر با زنان و دختران خود و زنان مؤمنان بگو كه خويشتن را به چادرهاي خود فروپوشند كه اين كار براي اين كه آنها به عفت و حريت شناخته شوند تا از تعرض و جسارت (هوس رانان) آزار

ص: 28

نكشند بر آنان بسيار بهتر است و خدا در حق خلق، آمرزنده و مهربان است.

چون نگاه به نامحرم توسط مردان، باعث تحريك و تهييج جنسي آنان و در نتيجه منجر به فساد مي شود، خداوند در كنار دستور حجاب و پوشش بدن به بانوان، به مردان نيز دستور به حجاب و پوشش چشم داده و نگاه به نامحرم را بر آنان حرام كرده است؛ چنان كه از امام رضا(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) نقل شده است:

حُرّم النظر الي شعور النساء المحجوبات بالازواج و غيرهنّ من النساء لما فيه من تهييج الرجال و ما يدعوا التهييج الي الفساد و الدخول فيما لا يحلّ و لا يجمل؛(1) نگاه به موهاي زنان با حجاب ازدواج كرده و بانوان ديگر، از آن جهت حرام شده است كه نگاه، مردان را برمي انگيزد و آنان را به فساد فرا مي خواند در آنچه كه ورود در آن نه حلال است و نه شايسته.

از مجموع آيات و حديث فوق به خوبي استفاده مي شود كه هدف و فلسفه ي وجوب حجاب اسلامي، ايجاد تزكيه ي نفس، طهارت و عفت و پاكدامني در بين افراد جامعه، و ايجاد صلاح و پيش گيري از فساد است.

ص: 29

برداشته شود و روابط جنسي آزاد شود، اين حرص و ولعي كه وجود دارد، از بين مي رود.

البته از اين افراد بايد پرسيد؛ آيا غرب كه محدوديت روابط زن و مرد و دختر و پسر را برداشته است، حرص و ولع جنسي در بين آنان فروكش كرده است يا افزايش يافته است؟!(1)

پاسخ هر انسان واقع بين و منصفي به اين سؤال اين است كه نه تنها حرص و ولع جنسي در غرب افزايش يافته است، بلكه هر روز شكل هاي جديدتري از تمتّعات و بهره برداري هاي جنسي در آنها رواج و رسميت مي يابد.

يكي از زنان غربي منصف، وضعيت جامعه ي غرب را در مواجهه با غريزه ي جنسي اين گونه توصيف كرده است:

كساني مي گويند مسئله ي غريزه ي جنسي و مشكل زن و حجاب در جوامع غربي حل شده است؛ آري، اگر از زن روي گرداندن و به بچه و سگ و يا هم جنس روي آوردن حل مسئله است، البته مدتي است اين راه حل صورت گرفته است!!(2)

ص: 31

خود را نيز بر باد داده است؛ و همه ي خواهران جوان لابد مي دانند كه هيچ جواني نيست كه به ميانسالي و پيري نرسد و لابد مي دانند كه اگر امروز آنان جوان و با طراوت اند در فرداي بي طراوتي آنان، باز هم جواناني هستند كه بتوانند براي خانواده ي فرداي آنها، همان خطري را ايجاد كنند كه خود آنان امروز براي خانواده ها ايجاد مي كنند.(1)

حجاب و پوشش، محيط اجتماع از اين گونه لذت ها پاك شده، و لذت هاي جنسي، فقط در كادر خانواده و با ازدواج مشروع انجام شود(1).

يادم مي آيد آن وقت ها كه حجاب نداشتم، اگر دو روز پشت سر هم قرار بود كه به خانه ي كسي بروم، لباسي را كه امروز پوشيده بودم، حاضر نمي شدم فردا بپوشم! احساس مي كردم مسخره است و سعي داشتم حتي اگر شده، لباس ديگران را به عاريه بگيرم و بپوشم، تا من هم با لباس جديدي رفته باشم. اين كارها واقعاً رفاه حال و راحتي را از خانم ها سلب كرده بود.(1)

علاوه بر فوايد ياد شده، به طور فهرست وار فوايد و آثار ديگري نيز براي حجاب و پوشش مي توان نام برد، كه مهم ترين آنها عبارتند از:

- حفظ ارزش هاي انساني؛ مانند عفت، حيا و متانت در جامعه و كاهش مفاسد اجتماعي.

- هدايت،كنترل و بهره مندي صحيح و مطلوب از اميال وغرايز انساني.

- تأمين و تضمين سلامت و پاكي نسل افراد جامعه.(2)

ص: 35

ص: 37

فصل دوم اين اثر پاسخ گوي شبهات و پرسش هاي گوناگون، درباره ي علل شكست حركت هاي استعماري كشف حجاب و عوامل گسترش حجاب اسلامي و منشأ حركت هاي بدحجابي و بي حجابي در كشورهاي اسلامي، و ارتباط حجاب، در شكل چادر، با دين و مذهب است.

است؛ مثلاً نهضت اعتقاد به لختي، نمونه ي وحشتناكي از اين ادعاست.(1)

علاوه بر مطالعات مردم شناسي و روان شناسي جنسي، از مطالعات تاريخي نيز استفاده مي شود كه انسان در هيچ مقطعي بدون پوشش زندگي نكرده است؛(2)

و اين مطلب حاكي از وجود شرم و حياي ذاتي انسان است. از آيات مربوط به خلقت حضرت آدم و حوا نيز فطري بودن پوشش و حجاب استفاده مي شود. خداوند در قرآن به انسان ها هشدار مي دهد كه مواظب باشند مبادا همان گونه كه فتنه و فريب شيطان باعث برهنگي آدم و حوا گرديد، موجب فريب و برهنگي آنان نيز بشود:

يا بَنِي آدَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطانُ كَما أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِيُرِيَهُما سَوْآتِهِما.(3)

قرآن هم چنين از وسوسه ي شيطان براي برهنگي آدم و حوا خبر مي دهد:

فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطانُ لِيُبْدِيَ لَهُما ما وُرِيَ عَنْهُما مِنْ

سَوْآتِهِما.(4)

ص: 40

و بالاخره قرآن از كارايي وسوسه ي شيطان نسبت به آدم و حوا و خوردن از شجره ي ممنوعه و در نتيجه، آشكار شدن زشتي هاي آدم و حوا و اقدام آن دو به پوشاندن بدن خود با برگ درختان خبر مي دهد:

فَدَلاَّهُما بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا يَخْصِفانِ عَلَيْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ.(1)

از تعابير «ينزع عنهما لباسهما» و «ليبدي لهما ما وري عنهما من سواتهما» در آيات فوق به روشني استفاده مي شود كه انسان قبل از ارتكاب خطا در بهشت داراي پوشش بوده است؛ هم چنين ازتعبير «طَفِقا يَخْصِفانِ عَلَيْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ» نيز استفاده مي شود كه به دليل برخورداري آدم و حوا از حيا و شرم فطري، پس از برهنه شدن، فوراً بدن خود را با برگ درختان پوشاندند.

البته، علاوه بر عامل فطري كه در پيدايش اصل پوشش دخالت اساسي داشته است، عوامل ديگري، مثل محفوظ ماندن بدن از سرما و گرما، گرايش به تجمل و زيبايي، شرايط محيطي، جغرافيايي، قومي و… در پيدايش تعدد و تنوع و مدل هاي مختلف پوشش مؤثر بوده اند.

ص: 41

قابل توجه است. جلوه ي ديگر تأثير آگاهي زنان بر عليه بي حجابي، قيام زنان آگاه ايراني در مقابل كشف حجاب رضا خان است. امام خميني (ره) در اين باره فرموده اند:

زن هاي ايراني هم قيام كردند بر ضدش و تودهني به او زدند كه ما نمي خواهيم اين طور چيزي (كشف حجاب) را.(1)

البته مقاومت زنان آگاه و عفيف ايراني در مقابل نقشه هاي استعمارگران، حتي قبل از واقعه ي كشف حجاب رضاخان نيز سابقه داشته است. يكي از نويسندگان خارجي در تمجيد از ايستادگي زنان با حجاب ايراني در مقابل استعمارگران نوشته است:

درود و عزت بي حد، به زنان روبسته ي ايران باد. وي به عزم ثابت سيصد زن شجاع اشاره مي كند كه با چادر سياه و نقاب سفيد، در حالي كه بسياري از آنان در زير لباس طپانچه داشتند، به مجلس رفتند تا نمايندگان از تسليم كشور به بيگانگان احتراز نمايند. به اعتراف اين نويسنده ي آمريكايي، آن بانوان شجاع اعلام داشتند كه اگر وكلاي مجلس بخواهند در حفظ شرف و عزت ايران تسامح به خرج دهند و يا

ص: 44

ترديد نمايند، هم آنان و هم شوهران و فرزندان خويش را خواهند كشت، تا لااقل اجسادشان گواهي بر شرف ايراني باشد.(1)

يكي از نويسندگان داخلي نيز درباره ي رابطه ي حجاب و آگاهي زنان و نقش آن در خنثي كردن توطئه هاي استعمار غربي مي نويسد:

حجاب مال نسل آگاهي است كه به پوشش اسلامي بر مي گردد، اين نسلي است كه با اين پوشش اسلامي مي خواهد به استعمار غربي و به فرهنگ اروپايي بگويد: پنجاه سال كلك زدي، كاركردي، نقشه كشيدي كه مرا فرنگي مآب كني، من با اين لباس به تو مي گويم نه، و به تمام پنجاه سال كارت فاتحه مي خوانم.(2)

ص: 45

در مسئله ي بي حجابيِ زنان، بايد كوشش فوق العاده اي به عمل آوريم، تا زنان مسلمان به بي حجابي و رها كردن چادر، مشتاق شوند… پس از آن كه حجاب زن، با تبليغات وسيع از ميان رفت، وظيفه ي مأموران ما اين است كه جوانان را به عشق بازي و روابط نامشروع با زنان تشويق كنند؛ و بدين وسيله، فساد را در جوامع اسلامي گسترش دهند. لازم است زنان غير مسلمان، كاملاً بدون حجاب ظاهر شوند، تا زنان مسلمان از آنان تقليد كنند.(1)

فرانتس فانون، درباره ي نقش حجاب زداييِ دولت استعمارگر فرانسه در كشور اسلامي الجزاير مي گويد:

اوّلين اقدام ضد فرهنگي كه فرانسه در الجزاير صورت داد، تلاش براي از بين بردن حجاب بود، و در اين كار موفق شد؛ و هر چه بدن زن الجزايري را بيش تر عريان كرد، چنگال استعمارگر، بيش تر به حلقوم الجزايري فرو رفت؛ اما مجدداً زن الجزايري شخصيت خود را بازيافت و مبارزه عليه مطامع استعمار نيز آغاز گرديد.(2)

ص: 47

همين نويسنده، در كلام ديگري، درباره ي نقش بي حجابي در تشديد حمله ي استعمارگر فرانسه به الجزاير گفته است:

هر چادري كه دور انداخته مي شود، افق جديدي را كه تا آن هنگام بر استعمارگر ممنوع بود، در برابر او مي گشايد و بدن الجزايري را كه عريان شده است، تماماً به او نشان مي دهد. پس از ديدن هر چهره ي بي حجابي، اميدهاي حمله ور شدن اشغالگر ده برابر مي گردد.(1)

علاوه بر نقش استعمار در حجاب زدايي از كشور اسلامي الجزاير، حجاب زدايي در كشور هاي اسلامي افغانستان توسط امان الله خان، تركيه توسط آتاتورك و ايران توسط پهلوي اول و دوم، داستان مفصّل و غم انگيزي دارد2 كه پرداختن به آن، نوشته ي مستقلي را مي طلبد.

از آن جا كه مخاطب ما بيش تر زنان و دختران فرهيخته و عفيف ايراني هستند كه با آثار فكري و قلمي مواجه اند، مناسب است به نقش بعضي روشن فكران و مطبوعات وابسته، در همفكري و همكاري با حجاب زداييِ استعمار در قضيه ي كشف حجاب اشاره نماييم.

ص: 48

يحيي دولت آبادي پس از اشاره به وقايع عصر خود مي نويسد:

اينك در تهران كانون بانوان تأسيس شده و زن هاي روگشوده با مردان معاشرت مي نمايند؛ و روزبه روز دايره ي رفع حجاب در تهران و ولايات وسعت مي گيرد…؛ پس سد حجاب را در ايران شكسته بايد دانست.(1)

روزنامه ي آزادي چاپ خراسان، در سر مقاله اش در تاريخ 28 تير ماه 1314 به ستايش از كشف حجاب پرداخته و روي كار آمدن رضا خان را به ظهور كوكب درخشان در آسمان ايران تعبير نموده است.(2)

امام خميني (ره) معمار بزرگ انقلاب اسلامي ايران، به عنوان شاهدي امين و صادق كه خود ناظر اوضاع آن زمان بوده است، نقش بعضي مطبوعات و روشن فكران وابسته را در كشف حجاب چنين توصيف كرده است:

قلم هاي مسموم خطاكار و گفتار گويندگان بي فرهنگ، در اين نيم قرن سياه اسارت بار عصر ننگين پهلوي، زن را به منزله ي كالايي خواستند درآورند و آنان را كه آسيب

ص: 49

پذير بودند به مراكزي كشيدند كه قلم را ياراي آن نيست. هر كس بخواهد شمه اي از آن جنايات مطلع شود، به روزنامه ها و مجله ها و شعرهاي اوباش و اراذل زمان رضا خان، از روزگار تباه كشف حجابِ الزامي به بعد، مراجعه كند و از مجالس و محافل و مراكز فساد آن زمان سراغ بگيرد. رويشان سياه، و شكسته باد قلم هاي روشن فكرانه ي آنان؛ و گمان نشود كه آن جنايات، با اسم آزاد زنان و با اسم آزاد مردان، بدون نقشه ي جهان خواران و جنايتكاران بين المللي بود.(1)

ثانياً، اثرپذيري زنان و دختران مسلمان از تبليغ هاي كشورهاي استعماري و تقليد بدون منطق زنان از مدل هاي پوشش غربي نيز در اين زمينه نقش مؤثري داشته است. مقام معظم رهبري حضرت آيت الله خامنه اي (حفظه الله تعالي) در اين مورد فرموده اند:

عده اي از چادر فرار مي كنند به خاطر اين كه هجوم تبليغاتي غرب دامن گيرشان نشود؛ اما به آن حجاب واقعي بدون چادر هم رو نمي آورند، چون آن را هم غرب مورد تهاجم قرار مي دهد. تصور نكنيد اگر ما فوراً چادر را كنار گذاشتيم دست از سر ما بر مي دارند؛ آنها به اين چيزها قانع

ص: 50

نيستند، بلكه مي خواهند همان فرهنگ منحوس خودشان در اين جا، مثل زمان شاه كه زن اصلاً حجاب و پوشش نداشت عمل شود.(1)

يكي از دانشمندان اسلامي نيز در اين مورد گفته است:

مشكل بسياري از زنان شرق اين است كه آنان در عين حال كه هم چنان به ارزش هاي اخلاقي، عفت و شرافت معتقدند، از آداب و رسوم و سنت هاي غربي در مسئله ي بي حجابي و خودآرايي تقليد مي كنند و اين امر آنان را در حالت دوگانگي قرار مي دهد.(2)

رابطه ي حجاب در شكل چادر، با دين و تاريخ ملي

شبهه: بعضي در ديني و مذهبي بودن حجاب در شكل چادر شبهه نموده و اين گونه ادعا كرده اند كه «چادر به احتمال خيلي زياد از زمان قاجاريه در ايران جا افتاده است و هيچ ارتباطي به دين و مذهب ندارد».(3)

در شبهه ي فوق دو ادعا مطرح شده است كه به طور مستقل طرح و پاسخ داده مي شود.

ص: 51

آن چيست؟ با اندك تأملي مي توان گفت چادر داراي دو مؤلفه ي اصلي ذيل است:

1. اندازه ي چادر: پوشش وسيع، كه از بالاي سر تا پايين پاي زن را مي پوشاند.

2. كاركرد چادر: پوششي جلوباز كه از بالاي سر، روي لباس هاي ديگر پوشيده مي شود و به نحو خاصي كنترل و جمع و جور مي گردد.

حال بايد بررسي نمود آيا جلباب قرآني كه در بعضي تفاسير از آن به ملحفه تعبير شده است،(1) دو عنصر ذكر شده براي چادرهاي رايج فعلي را دارد يا نه؟ اگر دو عنصر ياد شده را بتوان براي جلباب اثبات نمود، مي توان ادعا كرد كه جلباب قرآني همانند چادرهاي رايج فعلي بوده است و گرنه نمي توان چنين ادعايي كرد؛ از اين رو، به بررسي دو مؤلفه ي اندازه و كاركرد جلباب مي پردازيم:

الف) اندازه ي جلباب: تقريباً همه ي كتاب هاي لغت در اين كه جلباب پوششي وسيع است اتفاق نظر دارند، ولي ديدگاه هاي كتاب هاي لغت و

ص: 53

تفسير درباره ي اندازه ي دقيق جلباب متفاوت است. از مجموع كلمات لغويين و مفسرين در مورد اندازه ي جلباب، سه ديدگاه قابل اشاره است:

ديدگاه اول: جلباب پوششي فراگير بوده كه از بالاي سر تا پايين پا را مي پوشانده است. اين ديدگاه از كتاب هاي لغوي و تفسيري فراوان استفاده مي گردد.(1)

ديدگاه دوم: جلباب پوششي بزرگ تر از خمار (مقنعه) بوده كه كم تر از مقدار ردا، يعني تقريباً تا زانوها را مي پوشانده است. اين ديدگاه از بعضي از كتاب هاي لغت، مثل مصباح المنير فيومي استفاده مي شود.(2)

ص: 54

ديدگاه سوم: جلباب همان خمار (مقنعه) است؛ پوششي كه فقط سر و سينه ها را مي پوشانده است. اين ديدگاه از مفردات راغب اصفهاني به دست مي آيد.(1)

ما معتقديم شواهد مختلفي وجود دارد كه صحت ديدگاه اول و مخدوش بودن ديدگاه دوم و سوم را ثابت مي كند كه بعضي از آنها عبارت اند از:

شاهد اول: درباره ي پوشش حضرت فاطمه ي زهرا(عَلَيْها السَّلاَمُ) هنگام خروج از منزل و رفتن به مسجد براي دفاع از فدك اين گونه نقل شده است:

لاثت خمارها علي رأسها و اشتملت بجلبابها.(2)

يعني فاطمه ي زهرا(عَلَيْها السَّلاَمُ) خمار و مقنعه ي خويش را بر سر و جلباب، يعني پوششي كه شامل و در بر گيرنده ي تمام آن وجود مبارك بود بر تن كردند.

از نحوه ي پوشش حضرت در قضيه ي مذكور دو نكته استفاده مي شود:

ص: 55

نكته ي اول: پوشش حضرت در بيرون منزل، همان دو پوشش قرآني مستقل از يكديگر به نام «خمار» و «جلباب» بوده است؛ بر اين اساس، نظر طرف داران ديدگاه سوم، مثل راغب اصفهاني در مفردات كه جلباب را به خمار معني كرده است، مخدوش مي گردد.

نكته ي دوم: از عبارت «و اشتملت بجلبابها»، به روشني استفاده مي شود كه جلباب، پوششي سرتاسري بوده كه تمام آن وجود مبارك، از سر تا قدم ها را فرا مي گرفته است؛ بنابراين، نظر طرف داران ديدگاه دوم؛ كه قايل بودند جلباب تقريباً تا زانوها را مي پوشانده است، مخدوش مي گردد.

شاهد دوم: از كتاب هاي لغوي، مثل مصباح المنير فيومي كه گفته اند: «الجلباب ثوب اوسع من الخمار؛ جلباب پوششي گسترده تر از خمار است»، تباين و مستقل بودن «خمار» و «جلباب» به خوبي استفاده مي شود.

شاهد سوم: احاديثي هم چون حديث نبوي(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) «و لغير ذي محرم اربعة اثواب: درع و خمار و جلباب و ازار»(1) كه از جلباب و خمار به عنوان دو پوشش مستقل نام برده است نيز، شاهد بطلان ديدگاه سوم است.

شاهد چهارم: زمخشري در تفسير كشاف و آلوسي در تفسير روح المعاني از ابن عباس، صحابي پيامبر اكرم(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و شاگرد امام علي(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) نقل

ص: 56

كرده اند كه جلباب پوششي بوده كه از بالا تا پايين بدن را مي پوشانده است؛(1)

كه با اين شاهد بطلان ديدگاه دوم اثبات مي شود.

حاصل اين كه اندازه ي جلباب قرآني به مقداري بوده است كه همانند چادرهاي زمان حاضر از بالاي سر تا پايين پا را مي پوشانده است.

ب) كاركرد جلباب: براي فهميدن كاركرد جلباب و كيفيت پوششي آن، لازم است معناي «ادناء» در آيه ي «يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنَّ» معلوم شود. آلوسي از ابن عباس و قتاده و زمخشري در تفسير كشاف از ابن سيرين نقل كرده اند كه مراد از «يدنين» قرار دادن جلباب در بالاي ابرو و گردن و جمع و جور كردن و قرار دادن گوشه هاي جمع شده ي آن در بالاي بيني است،(2)

كه معمولاً بانوان متدين و حساس نسبت به رعايت حجاب در مواجهه با نامحرم اين كار را انجام مي دهند. از عبارت ابن عباس، قتاده و ابن سيرين معلوم مي شود كه جلباب همانند چادرهاي فعلي، پوششي جلوباز بوده است كه واژه ي «يدنين» در آيه ي شريفه نيز مؤيد اين

ص: 57

مدعاست؛ بنابراين، از نظر كاركرد و كيفيت پوشش نيز جلباب قرآني، شبيه چادرهاي امروزي بوده است.

به رغم اين كه بحث بر سر الفاظ و نام گذاري نيست و مهم اين است كه حقيقت و مصداقي از پوشش، شبيه چادرهاي فعلي، در صدر اسلام موجود بوده است، ولي با اين همه، خوش بختانه در كتاب هاي واژه هاي قرآني و كتاب هايي كه درباره ي جلباب بحث نموده اند، جلباب به چادر معنا شده است و اين مؤيد بسيار خوبي است بر اين كه آنها نيز به دليل اشتراك مؤلفه ها و عناصر جلباب و چادر، همانند ما، از جلباب قرآني معناي چادر را فهميده اند.(1)

ثانياً، گذشته از آنچه كه براي اثبات مشابهت معناي چادر و جلباب گفته شد، چگونه ممكن است كه مراجع تقليد، به عنوان بزرگ ترين رهبران ديني اسلام در زمان غيبت، چادر را پوشش مطلوب و بهتر معرفي

ص: 58

كنند،(1) ولي در عين حال، گوينده ي محترم بدون ارائه ي هيچ دليل و مدركي، ادعا نمايد كه چادر هيچ ارتباطي به دين و مذهب ندارد؟!

حاصل اين كه، با توجه به مشابهت بسيار نزديك جلباب قرآني با چادر، از نظر اندازه و كاركرد، مي توان ادعا كرد كه چادر ارتباط وثيقي با دين اسلام و قرآن دارد؛ و بدين ترتيب ادعاي اول كه چادر ارتباطي با دين و مذهب ندارد ابطال مي گردد.

ادعاي دوم: حجاب در شكل و قالب چادر مربوط به زمان قاجاريه است.

پاسخ: اولاً، اين ادعا، نيازمند ارائه ي سند و مدارك معتبر تاريخي است، اما ايشان سند و مدركي براي كلام خود ارائه نكرده اند؛ بنابراين، كلام ايشان مدعايي بدون دليل و مدرك و در نتيجه، فاقد ارزش و اعتبار علمي است.

ثانياً، فرض مي كنيم ايشان با ارائه ي سند و مدارك تاريخي اثبات مي كردند كه چادر در زمان قاجار در ايران رسم شده است، پس از اثبات ارتباط مستحكم چادر با قرآن در نقد ادعاي اول و اين كه به هر حال، چادر يكي از مصاديق پوششي است كه تأمين كننده ي حجاب بيش تر و

ص: 59

بهتر زنان و لذا مطلوب اسلام نيز هست، زنان ايراني به خاطر استفاده از چادر به عنوان الگوي پوشش مناسب در مواجهه با نامحرم به خود مي بالند، نه اين كه از آن گلايه مند باشند.

ثالثاً، بر اساس شهادت و گواهي منابع حجاب و لباس، اسناد و مدارك تاريخي زير مبين آن است كه پيشينه ي تاريخي كه حجاب در شكل چادر، به صدها سال قبل از پيدايش قاجار در ايران بر مي گردد.

الف) در زمان ايران باستان به تصاويري از بانوان ايراني بر مي خوريم كه علاوه بر لباس، بدن خود را با چادري كه شبيه به چادر زن امروز ايران است مي پوشاندند؛(1)

ب) زنان عهد هخامنشي و اشكاني، عموماً چادر بر سر داشته و پيراهن هاي بلندي كه تا مچ پاي آنان را مي پوشانده به تن مي كرده اند.(2)

ج) زنان عهد ساساني، گاهي چادر گشاد و پُرچين به سر مي كردند كه تا وسط ساق پا مي رسيده است. نقوشي از بانوان ساساني در بشقاب هاي نقره ساخته شده است كه در آن هر يك از بانوان، چادري به خود پيچيده دارند.(3)

ص: 60

به اين ترتيب، ادعاي دوم گوينده ي محترم نيز ابطال گرديد و آشكار شد كه حجاب در شكل چادر، علاوه بر ريشه ي عميق ديني، داراي ريشه ي عميق تاريخي و ملي نيز هست و صدها سال قبل از پيدايش قاجار از آن استفاده مي شده است.

ص: 61

ص: 63

فصل سوم اين اثر، پاسخ گوي شبهات و سؤالاتي درباره ي چارچوب هاي ارزشي و ديني حجاب و بعضي از مصاديق حجاب برتر، مثل چادر مشكي است.

است، به استثناي صورت و مچ دست ها به پايين، كه طبق نظر مشهور فقها پوشاندن آنها واجب نيست؛ البته بعضي از فقهاي فعلي، به طور احتياط وجوبي، پوشاندن صورت و دست ها را نيز لازم مي دانند؛(1)

ولي حتي افرادي كه پوشاندن آن را واجب نمي دانند، در اصل مطلوبيت و استحباب آن بحثي ندارند.(2)

علاوه بر پوشش لباس هاي معمولي، مثل پيراهن و شلوار، كه زنان و مردان در داخل منزل استفاده مي كنند، براي حجاب بيرون از منزل و در مقابل نامحرم، در قرآن و احاديث براي تأمين حجاب واجب زنان، از چند نوع پوشش خاص، نام برده شده است كه دو نوع معروف آن «خمار» و «جلباب» است.

بانوان، مثل مقنعه است.(1)

در بعضي تفاسير، در ذيل آيه ي شريفه، از عايشه نقل شده است:

زناني بهتر از زنان انصار نديدم. وقتي اين آيه ي شريفه نازل شد، هر يك از آنها به سمت لباس هاي مخصوص خود رفتند و از آن تكه اي جدا كردند و خمار و مقنعه اي مشكي پوشيدند، گويي بالاي سر آنها كلاغ نشسته است.(2)

از قضيه ي ذكر شده استفاده مي شود كه رنگ خمار و مقنعه در زمان صدور آيه، مشكي بوده است. براي اين قضيه، از كتاب هاي لغت نيز مي توان مؤيداتي ذكر كرد؛ مثلاً از بعضي كتاب هاي لغت، استفاده

ص: 66

مي شود در ريشه ي لغوي خمار (خ - م - ر) سياهي اخذ شده است.(1) به مشروبات الكلي نيز از آن جهت «خمر» اطلاق مي گردد كه باعث سياهي و تيره گي عقل انسان مي گردد. مخفي نماند كه در آيه ي شريفه ي خمار، نكات تفسيري و ادبي و لغوي فراواني وجود دارد كه مقاله ي مستقلي را مي طلبد.(2)

همان گونه كه قبلاً گذشت جلابيب در آيه ي شريفه، جمع جلباب است و جلباب به معناي پوشش گسترده و فراگير تمام بدن است، كه زنان بر روي لباس هاي ديگر مي پوشند؛ امروزه در زبان فارسي به چنين پوششي چادر گفته مي شود. بر اساس تحقيقي كه نگارنده انجام داده، بين جلباب قرآني و چادرهاي رايج، از نظر مفهوم، اندازه، كاركرد و حتي رنگ، همگرايي و شباهت هاي بسيار نزديكي وجود دارد.(1)

علاوه بر قرآن كه دو شكل خاص از پوشش فوق را براي زنان در مقابل نامحرم توصيه كرده است، در برخي احاديث نيز چهار پوشش ويژه براي زنان در مقابل نامحرم، به نام پيراهن، مقنعه، چادر، و ازار معرفي شده است.

عن النبي (صلي الله عليه و آله و سلم): و لغير ذي محرم اربعة اثواب: درع و خمار و جلباب و ازار.(2)

نيست؟(1)

پاسخ: احكام تشريعي اسلام، متناسب با ويژگي هاي تكويني و به منظور تأمين مصالح و دفع مفاسدي است كه افراد را تهديد مي كند. تفاوت زن و مرد در بسياري از احكام تشريعي، از جمله حجاب نيز نشأت گرفته از تفاوت هاي تكويني آنها است.

تحقيقات علمي در فيزيولوژي و روان شناسي، در باب تفاوت هاي جسمي و روحي زن و مرد، ثابت كرده است كه مردان نسبت به محرك هاي چشمي حساس تر از زنان اند و برعكس، زنان در مقابل محرك هاي لمسي حساسيت بيش تري دارند.(2)

تحقيقات و تجربه هاي علمي نشان مي دهد كه آن اندازه كه مرد از نگاه كردن به تن و اندام زن تحريك مي شود، زن از مشاهده ي مرد تحريك نمي شود. در روان شناسي جنسي نيز ثابت شده است كه تمامي سطح بدن زن براي مرد محرك است، اما در مرد چنين نيست.(3)

دين مقدس اسلام نيز متناسب با ويژگي ها و تفاوت هاي تكويني زن و مرد، احكام و تعاليم نوراني خود را تشريع كرده است؛ مثلاً براي حفاظت

ص: 69

مردان از مفاسد ناشي از حساسيت بيش تر آنان نسبت به محرك هاي چشمي شهوت انگيز، آنها را به مراقبت و كنترل بيش تر چشم در مواجهه با نامحرم مأمور كرده است. در حديثي از امام رضا(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) نقل شده است:

حُرِّم النظر الى شعور النساء المحجوبات بالازواج و الي غيرهنّ من النساء لما فيه من تهييج الرجال و ما يدعو اليه التهييج من الفساد؛(1) خداوند نگاه كردن به موهاي زنان ازدواج كرده ي محجوبه و غير آنها را حرام كرده است؛ زيرا نگاه شهوت انگيز مردان، باعث تهييج جنسي، و تهييج جنسي باعث فساد است.

در مقابل، به دليل لطافت و حساسيت بيش تر زنان نسبت به محرك هاي لمسي، براي حفاظت آنان از مفاسد ناشي از اين ويژگي، آنها را به حجاب و پوشش بيش تر در مواجهه با مردان نامحرم دستور داده است؛ به گونه اي كه طبق فتواي مشهور فقها، زنان بايد در مقابل نامحرم همه ي بدن، به استثناي وجه و كفين را بپوشانند؛ ولي اين مقدار پوشش براي مردان واجب نيست؛ و اين حكم اسلام، غير عادلانه و تبعيض آميز نيست؛ زيرا متناسب با ويژگي هاي متفاوت زن و مرد است.

نكته ي ديگري كه تبيين كننده ي تفاوت حكم حجاب و پوشش زن و مرد از نظر اسلام مي تواند باشد، تفاوت تكويني و فطري آنها از نظر مقدار

ص: 70

حيا و شرم است. در روايتي تصريح شده است: «الحياء عشرة اجزاء فتسعة في النساء و واحد في الرجال»(1)؛ حيا و شرم ده قسمت است، كه نُه قسمت آن در زنان و يك قسمت آن در مردان است. آثار و شواهد تاريخ گذشته و حال پوشش زن و مرد نيز حاكي از اين است كه معمولاً پوشش زنان بيش تر از مردان بوده است؛(2)

بنابراين، يكي از علل ديگر پوشش بيش تر زنان نسبت به مردان، زيادي حجب و حياي آنان نسبت به مردان است كه در روايت به آن تصريح شده و تجربه و واقعيت خارجي نيز مؤيد آن است.

خاصي، مثل جلباب (چادر) و برقع (روپوش صورت) استفاده مي كردند؛(1) علاوه بر اين، يكي از حوادثي كه بيانگر مقدار حجاب حضرت فاطمه ي زهرا(عَلَيْها السَّلاَمُ) در بيرون منزل و در مواجهه با نامحرم است، آمدن ايشان به مسجد براي دفاع از قضيه ي فدك است. در داستان غم انگيز غصب فدك آمده است: وقتي ابوبكر و عمر تصميم گرفتند كه حضرت را از فدك محروم نمايند، ايشان با شكل خاصي از حجاب و پوشش، براي دفاع از حق خويش از منزل به مسجد آمدند. راوي داستان، شكل خاص حجاب حضرت را اين گونه توصيف نموده است:

لاثت خمارها علي رأسها و اشتملت بجلبابها و اقبلت في لمة من حفدتها و نساء قومها تطأ ذيولها؛(2) حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) هنگام خروج از منزل مقنعه را محكم بر سر بستند و جلباب و چادر را، به گونه اي كه تمام بدن آن حضرت را مي پوشاند و گوشه هاي آن به زمين مي رسيد، به تن كردند و به همراه گروهي از نزديكان و زنان قوم خود به سوي مسجد حركت نمودند.

ص: 72

قضيه ي فوق گوياي آن است كه پوشش بيرون از منزل حضرت «خمار» و «جلباب» بوده كه قرآن به عنوان حجاب زنان دربيرون منزل و در مواجهه با نامحرم از آن ياد كرده است.

پوشش هاي مشكي داشتند؛ گويي كلاغ بالاي سر آنها نشسته است.(1)

در كتاب عون المعبود، شرح سنن ابي داود در توضيح قضيه ي ياد شده، آمده است:

چون پوشش هايي كه زنان انصار به عنوان جلابيب از آن استفاده كرده بودند داراي رنگ مشكي بوده است، آنان به كلاغ كه رنگ آن مشكي است تشبيه شده اند.(2)

بعضي از تفاسير مهم، مانند تفسير الدر المنثور سيوطي، روح المعاني و تفسير الميزان نيز در ذيل آيه ي جلباب جريان تاريخي فوق را نقل كرده اند. علاوه بر شاهد تاريخي مذكور، كه سكوت پيامبر اكرم(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در مقابل رنگ مشكي پوشش زنان انصار، نيز دليل بر تقرير و تأييد آن است، شواهد لغوي فراواني نيز براي اثبات اين مدعا وجود دارد كه اساساً در ريشه ي لغوي جلباب رنگ مشكي اخذ شده است؛ زيرا جلباب در لغت از ريشه ي جُلب است و يكي از معاني جُلب در بسياري از كتاب هاي لغوي معتبر، تيرگي و سياهي است(3)؛

مثلاً جُلب الليل به معناي سياهي شب آمده

ص: 74

است. ابن منظور، صاحب كتاب لغت معتبر لسان العرب، پس از نقل شعري كه بخشي از آن «و جُلب الليل يطرده النهار» است تصريح نموده كه گوينده ي شعر از جُلب، سواد و سياهي را اراده كرده است.(1)

علاوه بر اين، در بعضي از كتاب هاي لغوي معتبر، شواهدي از زبان عربي نقل شده، كه جُلب در آنها به معناي تيرگي و سياهي به كار رفته است؛(2)

هم چنين در برخي از كتاب هايي كه درباره ي انواع لباس هاي اسلامي نوشته شده اند، جلباب به پوشش گسترده ي مشكي كه زن روي لباس هاي ديگر مي پوشد معنا شده است.(3)

از مجموع شواهد لغوي، تفسيري و تاريخي مذكور، به روشني استفاده مي شود كه رنگ جلباب و چادر زنان عرب هنگام نزول آيه ي شريفه، مشكي بوده است؛ بنابراين، مي توان گفت كه چادر مشكي منشأ و ريشه ي قرآني دارد.

حال كه ثابت شد چادر مشكي ريشه ي قرآني و اسلامي دارد، پرسش مهم اين است كه آيا حكومت اسلامي - كه فلسفه ي وجودي آن اجراي احكام قرآن است و براي تحقق احكام اسلام و قرآن اين همه شهيد و جانباز تقديم خدا و قرآن نموده است - مي تواند در مراكز اداري خود، به

ص: 75

عنوان مهم ترين مراكز الگوسازي، چادر مشكي را به عنوان حجاب برتر و يكي از ملاك هاي گزينش زنان مورد توجه قرار دهد يا خير؟

پاسخ سؤال فوق مثبت است؛ زيرا پس از اثبات ريشه ي قرآني و اسلامي براي چادر مشكي، وظيفه ي مسئولان يك حكومت قرآني و اسلامي است كه زمينه ي ترويج و تبليغ عملي آموزه هاي قرآني و از جمله استفاده از چادر مشكي را در مراكز اداري خود فراهم نمايند؛ و حتي هنگام گزينش كارمندان زن، التزام عملي به حجاب قرآني و اسلامي را به عنوان يكي از ملاك هاي گزينش و ارزش يابي مورد توجه قرار دهند.

با توجه به آنچه ذكر شد پاسخ اين پرسش و شبهه كه «چرا چادر سياه در ادارات ملاك ارزشيابي است»،(1) روشن مي گردد.

مخالف قرآن، درباره ي كراهت استفاده از چادر مشكي پيدا نمود؟ آيا ممكن است اهل بيت(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) به عنوان بهترين مفسران و شارحان قرآن مجيد، در احاديث خود مطلبي خلاف قرآن فرموده باشند؟ پر واضح است كه پاسخ اين سؤال منفي است؛ زيرا يكي از ملاك هاي صحت و سقم احاديث، موافقت و مخالفت محتواي آنها با قرآن است. براساس ملاك ياد شده، فرضاً اگر روايتي درباره ي كراهت پوشش مشكي بانوان وارد شده باشد فاقد ارزش و اعتبار است.

ثانياً، رواياتي كه از ظاهر آنها كراهت سياه پوشي استفاده مي شود، از نظر سند ضعيف اند. فقيه ژرف انديش، مرحوم صاحب جواهر(1) و مرحوم خويي(2)

نيز به ضعف سندي روايات مورد نظر تصريح كرده اند؛ بنابراين، به دليل ضعف سند، اين گونه روايات قابل استناد نيستند و نوبت به بررسي دلالت آنها نمي رسد.

ثالثاً، ممكن است ادعا شود به دليل متعدد بودن رواياتي كه ظاهر آنها دلالت بر كراهت پوشش سياه دارد؛ و نيز به دليل اين كه ضعف سند روايات در مستحبات و مكروهات، مانند مورد بحث، خيلي مهم نيست، پس مي توان در دلالت آنها بحث كرد.

ص: 77

با فرض صحت ادعاي فوق، بر اساس فحص و جست وجوي مفصلي كه در احاديث انجام گرفت، حتي يك حديث درباره ي كراهت پوشش چادر مشكي بانوان نيافتيم؛(1) بنابراين، همان گونه كه مرحوم صاحب جواهر فرموده اند، روايات مربوط به كراهت سياه پوشي، شامل زنان نمي شود. ايشان در كتاب فقهي عميق و معروف خود نقل كرده اند:

طبق تصريح كتاب هاي متعددي از علماي اماميه، كراهت پوشش سياه مختص مردان است؛ زيرا شارع مقدس پوشش غليظ تر و بيش تري براي زنان هنگام مواجهه با نامحرم قرار داده است(2) و رنگ مشكي، در مقايسه با رنگ هاي ديگر، به نحو بهتري پوشش غليظ تر و بيش تر را تأمين مي كند.(3)

ص: 78

بنابراين، طبق نقل مرحوم صاحب جواهر، كراهت پوشش مشكي، مختص مردان است.

به دليل اختصاص كراهت پوشش مشكي به مردان، آن هم در غير از كفش، عمامه و عبا، حتي يك نفر از فقيهان برجسته ي شيعه به كراهت چادر مشكي زنان فتوا نداده است، بلكه برعكس، بعضي از مراجع تقليد، مثل رهبر معظم انقلاب اسلامي، آيت الله خامنه اي به عدم كراهت چادر مشكي تصريح كرده اند و بعضي نيز، مانند آيت الله فاضل لنكراني و آيت الله تبريزي بالاتر از عدم كراهت، به برتري حجاب با چادر مشكي فتوا داده و فرموده اند:

چادر مشكي بهترين نوع حجاب است.(1)

ص: 79

* آيا مي توان از ظاهر بعضي روايات، مثل روايت «پيامبر(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از پوشش لباس مشكي، غير از سه مورد خفّ (نوعي كفش چرمي نازك) عمامه و كسا كراهت داشت»،(1) استفاده نمود كه پوشش لباس مشكي به طور مطلق و مشترك براي مرد و زن كراهت دارد؟

* اولاً، با فرض چشم پوشي از ضعف سند روايت فوق، ترديدي نيست كه اساساً زن و مرد در برخي از موارد، از جمله پوشش و لباس، داراي احكام متفاوتي هستند؛ بنابراين، در خصوص احكام پوشش، نمي توان به قاعده ي اشتراك زن و مرد در احكام تمسك جست؛ مثلاً جامه ي زربافت و حرير براي زن جايز است، ولي براي مرد جايز نيست(2).

مقدار پوشش زنان، طبق نظر مشهور فقها، همه ي بدن به استثناي گردي صورت و دو دست از مچ تا نوك انگشتان است،(3)

ولي مقدار پوشش مردان كم تر است؛ حتي از نظر رنگ پوشش نيز، استفاده از لباس احرام

ص: 80

سفيد براي مردان مستحب است، ولي زنان مجازند، به استثناي بعضي لباس هاي خاص مثل حرير محض، با هر لباسي، حتي داراي رنگ غير سفيد محرم شوند(1).

بنابراين، با توجه به احكام ويژه ي بانوان و آقايان در مورد لباس، نمي توان ادعا نمود كه حكم كراهت در روايت فوق مطلق است و به طور مشترك شامل زن و مرد مي شود.

ثانياً، بر فرض بپذيريم كه روايت مذكور، مختص بيان حكم رنگ پوشش مردان نيست و شامل زنان نيز مي گردد، به دليل رواياتي كه ظاهر آنها كراهت خواندن نماز در لباس مشكي، به استثناي سه مورد است،(2) بعضي از فقها حكم كراهت لباس مشكي را نيز مختص به حالت نماز دانسته اند.(3)

ثالثاً، بر فرض كه روايت مذكور عام باشد و به طور مشترك، شامل زنان و مردان و نيز حالت نماز و غير نماز گردد، باز روايت ياد شده دلالت

ص: 81

ندارد بر اين كه پوشيدن لباس مشكي، مانند چادر مشكي براي زنان كراهت دارد؛ زيرا در روايات متعدد كه از نظر مضمون و محتوا با روايت مورد بحث موافق اند، سه نوع پوشش، به نام هاي خفّ، عمامه و كسا از كراهت استثنا شده اند؛ و با توجّه به اين كه كسا از نظر لغت، و به قرينه ي حديث شريف كسا،لباس بلندي است كه تمام بدن را فرا مي گيرد؛ بنابراين، عباي سياه براي مردان و چادر مشكي براي زنان كراهت ندارد؛ و به نظر مي رسد براساس همين استثناي كسا در روايت مورد بحث، هيچ يك از فقهاي برجسته ي شيعه به كراهت پوشيدن چادر مشكي فتوا نداده است؛ بلكه برخي، چادر مشكي را بهترين نوع حجاب دانسته اند.

* مگر كراهت رنگ مشكي در دين اسلام يك حقيقت نيست؟ پس كدام دليل سبب مي شود در يك جامعه ي اسلامي ما مبلغ رنگ سياه شويم(1)؟

* توضيح: پرسش كننده ي محترم با قطعي دانستن حكم كراهت رنگ مشكي به طور مطلق از نظر اسلام، اين گونه القا نموده است كه استفاده ي افراد از لباس تيره و مشكي، نوعي تبليغ فاقد دليل به حساب

ص: 82

مي آيد. عبارت فوق متضمن دو پرسش است؛ لذا هر پرسش را به طور مستقل پاسخ مي دهيم.

* پرسش اول: مگر كراهت رنگ مشكي در دين اسلام يك حقيقت نيست؟

پاسخ: با فرض پذيرش كراهت اجمالي پوشش مشكي در دين اسلام، ترديدي نيست كه حكم مذكور براي هر نوع لباس و براي همه ي افراد، اعم از زن و مرد، و براي همه ي زمان ها نيست؛ يعني موارد متعددي از حكم كراهت سيا ه پوشي استثنا شده است كه مهم ترين آنها عبارت اند از:

الف) عدم كراهت بعضي از پوشش هاي مشكي خاص. قبلاً نقل شد كه پيامبر اكرم(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از پوشش مشكي كراهت داشت، مگر در سه مورد: خفّ (نوعي كفش چرمي نازك)، عمامه و كسا(1).

(لباس بلندي كه تمام بدن را مي پوشاند و شامل عبا و چادر مشكي بانوان نيز مي گردد)؛ بنابراين، چند پوشش مشكي استثنا شده، كراهتي ندارند.

ب) عدم كراهت لباس مشكي براي بانوان. ترديدي نيست كه در اسلام پوشش زن و مرد از جهات مختلف، مثل نوع، مقدار و حتي رنگ،

ص: 83

متفاوت است. همان گونه كه قبلاً از مرحوم صاحب جواهر نقل شد، طبق تصريح كتاب هاي متعددي از علماي اماميه، كراهت پوشش مشكي، مختص مردان است، نه بانوان.

ج) عدم كراهت پوشش مشكي در مراسم عزاداري. استفاده از رنگ مشكي در مراسم عزاداري براي زنان و مردان كراهتي ندارد؛ از اين رو، سيره ي عملي مردم متدين و حتي غير متدين، پوشيدن لباس مشكي در اين مراسم است. در «سفينة البحار» رواياتي ذكر شده است كه بر جواز و مطلوبيت پوشيدن لباس مشكي در مراسم عزاداري دلالت دارد.(1)

با توضيحات فوق آشكار گرديد كه القاي اين فكر كه كراهت رنگ مشكي در اسلام، يك حكم كلي و صددرصد است، غير عالمانه و مغالطه آميز است.

ص: 84

* پرسش دوم: كدام دليل سبب مي شود كه در يك جامعه ي اسلامي ما مبلّغ رنگ سياه شويم؟

* پاسخ: بايد از ايشان سؤال كرد مراد شما از تبليغ چيست؟

الف) اگر مراد شما تبليغ نظري و علمي به صورت نوشتن كتاب و مقاله است، در پاسخ مي گوييم:

اولاً، چنين تبليغي غالباً در دفاع و پاسخ گويي از شبهات و سم پاشي بر ضد انواع حجاب اسلامي مثل چادر مشكي است.

ثانياً، بر فرض كه تبليغ نظري و علمي، حتي به صورت غير دفاعي و ابتدايي درباره ي چادر مشكي بانوان زياد باشد؛ اگر اين گونه تبليغ مستند به ادله و شواهد قوي و با روش صحيح انجام گيرد، نبايد از آن برآشفته شويد، بلكه اگر آن را قبول نداريد، به طور منطقي و استدلالي مي توانيد آن را نقد نماييد.

ثالثاً، اي كاش شما نيز به اين پرسش پاسخ مي داديد كه با استناد به چه دليلي در جامعه ي اسلامي به تبليغ لباس هاي نازك، كوتاه و رنگارنگ براي بانوان و دختران اقدام مي كنيد؟ متاسفانه در اغلب مقالاتي كه به تبليغ لباس هاي مذكور پرداخته مي شود، به جاي برخورد اثباتي، يعني ترويج و

ص: 85

تبليغ لباس مورد نظر خود با دليل و منطق، غالبا از طريق سلبي، يعني تخريب حجاب برتر، مثل چادر مشكي اقدام مي شود.(1)

ب) اگر مراد شما از تبليغ، تبليغ عملي چادر مشكي در سطح جامعه است، بايد گفت كه به دليل برخورداري حجاب مذكور از حمايت ادله ي عقلي و نقلي، اين گونه تبليغ هيچ منع عقلي و شرعي ندارد. با دقت در پاسخ فوق، نادرستي اين سخن كه چرا كسي براي اين سؤال كه چرا تيره پوشي تبليغ و ترويج مي شود پاسخي ندارد،(2)

نيز آشكار مي گردد.

شبهه: برخي با اين عبارت كه «در سال هاي نخست انقلاب اسلامي، بيش تر خانم ها از چادرهاي رنگ روشن و گلدار استفاده مي كردند كه پوشش خوب و كاملي نيز بود»،(3) خواسته اند اين شبهه را القا كنند كه چادرهاي زنان در سال هاي نخست انقلاب واجد چهارچوب شرعي بوده است. آيا ادعاي مذكور درست است؟

پاسخ: اولاً، بر فرض بپذيريم كه خانم ها در اول انقلاب از چادرهاي گلدار و رنگ روشن استفاده مي كردند، مگر هر كاري كه در سال هاي

ص: 86

نخست و پرالتهاب انقلاب - كه به طور طبيعي به دليل مسائل روزمره و پيچيده ي انقلاب، فرصت تبيين و تعميق مباني دينيِ وجود نداشته است - توسط بانوان انجام شده است، شرعاً خوب و قابل دفاع است كه اكنون پس از بيست سال، عمل كردِ آن زمان، ملاك و معيار و حجت شرعي باشد؟(1) روشن است كه عمل مقطعي عده اي از زنان در سال هاي نخست پر التهاب انقلاب، شرايط سيره ي متشرعه را ندارد تا قابل پذيرش باشد؛ و از اين رو، نمي توان به آن استناد نمود؛ زيرا استفاده ي زنان از چادر رنگارنگ و گلدار در مواجهه با نامحرم، در صورتي كه باعث جلب توجه نامحرم و تحريك مردان گردد، مخالف حجاب مورد قبول قرآن و سيره ي عملي فاطمه ي زهرا(عَلَيْها السَّلاَمُ) و زنان انصار است، كه در بيرون منزل از جلباب و چادر مشكي استفاده مي كردند.

ثانياً، داوري در باب پوشش خوب و كامل و شرعي، مسئله اي دقيق و پيچيده و تخصصي است كه كارشناسان و متخصصان مسائل اسلامي،

ص: 87

يعني فقها و مراجع تقليد بايد در مورد آن اظهار نظر نمايند(1)؛

همانند مسائل پزشكي كه اموري تخصصي اند و افراد غير متخصص در پزشكي، عقلاً و شرعاً مجاز به اظهار نظر درباره ي آنها نيستند.

ص: 88

ص: 90

فصل چهارم اين نوشته به كالبدشكافي و پاسخ گويي به شبهات و پرسش هايي درباره ي رابطه ي آزادي و لباس و حق انتخاب پوشش توسط افراد، و برخي محدوديت هاي معقول و مشروع در امر حجاب و پوشش پرداخته است.

قسمت هاي مرفه نشين شهرهاي بزرگ، مثل تهران بيفكنيم و ببينيم كه چگونه اين افراد با سوء استفاده از آزادي، ارزش ها و هنجارهاي ديني مربوط به پوشش اجتماعي را كه قانوناً ملزم به رعايت آن هستند، زير پا مي گذارند و حتي آنها را به تمسخر مي گيرند.

اما اين كه گفته اند محدوديت در لباس، تنها باعث ايجاد عقده و حسرت در افراد مي شود، كلامي مبهم است و معلوم نيست مراد گوينده، چه اشخاصي هستند؟ اگر مراد گوينده اين است كه محدوديت ها در مورد لباس زنان و دختران جوان، باعث شكل گيري عقده ها و حسرت هاي جنسي و رواني در پسران جوان مي گردد، واقعيت اين است كه برعكس، آزادي پوشش به معناي نفي محدوديت در لباس بانوان و دختران جوان، باعث انعقاد حسرت ها در پسران مي گردد، و با اندك تأملي تصديق مي گردد در جامعه اي كه بخش عظيم آن جواناني هستند كه به دليل شرايط سني و تحريكات مختلف رواني به وسيله ي محصولات آلوده ي فرهنگي، مانند بعضي از فيلم ها، رمان ها و نوارهاي مبتذل، در معرض طغيان غرايز جنسي هستند و از طرفي ازدواج نيز در جامعه بسيار سخت شده است، چگونه ممكن است آزادي پوشش دختران جوان و نفي محدوديت در لباس، باعث شكل گيري عقده ها و حسرت هاي روحي و رواني پسران جوان درباره ي مسائل جنسي نگردد.

چه زيبا، امام صادق(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در روايتي فرموده اند:

ص: 92

النظر سهم من سهام ابليس مسموم كم من نظرة اورثت حسرة طويلة؛(1) نگاه ناپاك، تيري از تيرهاي مسموم و آلوده ي ابليس است و چه بسيار نگاهي كه باعث عقده و حسرت طولاني مي گردد.

همين واقعيت در شعر شاعر اين گونه بيان شده است:

زدست ديده و دل هر دو فرياد *** كه هرچه ديده بيند دل كند ياد

ولي اگر مراد گوينده يِ محترم اين است كه محدوديت در لباس و پوشش بانوان و دختران جوان، باعث شكل گيري عقده ها و حسرت هايي در خود دختران مي گردد؛ چون در آرزوي پوشيدن لباس هاي رنگين و مدل هاي مختلف آن ناكام مي شوند، در پاسخ مي گوييم.

اولاً، در فرهنگ اسلامي و قرآني، زنان نه تنها در استفاده از زينت آلات و لباس هاي زيبا منع نشده اند، بلكه تشويق نيز شده اند. جواز استفاده ي زنان از لباس زربافت و حرير، از جمله شواهد در نظر گرفتن علاقه ي فطري زنان به خودآرايي و زيباگرايي است.

امام باقر(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در روايتي فرموده است:

ص: 93

لاينبغي للمرأة ان تعطل نفسها و لو ان تعلق في عنقها قلادة؛(1) سزاوار نيست زني خود را بدون زيور واگذارد، لااقل گردن بندي به گردن آويزد.

ولي اسلام در كنار توصيه ي زنان به خودآرايي، به منظور پاك ماندن محيط اجتماعي، به حجاب و پوشاندن زينت ها و زيبايي ها و عدم تبرّج و خودنمايي در مقابل نامحرم نيز دستور داده است؛ چون نمايش زينت ها و لباس هاي زيبا باعث تحريك و تهييج مي شود.

و لايبدين زينتهن الا لبعولتهن(2) غير متبرجات بزينة(3) و لا تبرجن تبرج الجاهلية الاولي(4).

ثانياً، رعايت اندازه و حدود لباس و پوشش، در معدودي از زنان و دختران كه در اثر تربيت نادرست، حاضرند براي اشباع غريزه ي خودآرايي، زيبايي هاي ظاهري و باطني خود را، حتي به مردان نامحرم نيز نمايش دهند، ممكن است عقده ها و حسرت هايي براي برخي ايجاد نمايد، ولي در مجموع، نمي توان انكار نمود كه حجاب، دستوري حكيمانه است كه براي سلامت روحي و رواني همه ي پسران جوان و حتي زنان،

ص: 94

خصوصا گروهي كه اندام و يا لباس زيبا ندارند مفيد است. چه زيبا گفته است يكي از زنان مسلمان:

حجاب، حتي از ايجاد عقده ها و حسادت ها در ميان زنان جلوگيري مي كند. چرا بايد زني به خاطر اين كه اندام زيبا ندارد احساس حقارت و كوچكي كند و ديگري به واسطه ي داشتن اندام موزون و زيبا به ديگران فخر بفروشد.(1)

نظر درباره ي لباس پوشيدن را دارند؛ لكن معلوم نيست چرا گوينده ي محترم به طور غير واقعي، و به دور از صداقت، با تبليغ به روش القايي در صدد تلقين وجود زور و فشار درباره ي لباس است.

ثانياً، بدون ترديد گوينده ي محترم قبول دارد كه اظهار نظر نيز، همانند هر عمل ديگري بايد مطابق قاعده و روشمند باشد؛ يعني اظهار نظر در زمينه ي مسائل مهم و نيازمند كارشناسي مثل مسئله ي حجاب، حداقل بايد براساس يكي از دو قاعده ي عقلايي زير باشد:

الف) خود فرد در زمينه اي كه اظهار نظر مي كند متخصص و كارشناس باشد.

ب) به نظر متخصصان و كارشناسان، استناد و تكيه كند.

با دقت و مطالعه ي اظهار نظرهاي افراد شركت كننده در هم انديشي، به روشني فهميده مي شود كه متأسفانه هيچ يك از دو قاعده ي عقلايي فوق در آن رعايت نشده است.

ثالثاً، درباره ي اظهار نظر افراد غير متخصص، مثل جوانان شركت كننده در هم انديشي مذكور، سه ديدگاه مهم قابل طرح است:

الف) ديدگاه افراطي. ديدگاهي كه مي گويد افراد غير متخصص نيز، حتي بدون استناد به نظر كارشناسان و يا حضور آنان در هر مسئله ي مهمي حق اظهار نظر دارند. برگزاري هم انديشي جوانان درباره ي لباس، بدون حضور و نظر كارشناسان، و چاپ گزارش آن توسط روزنامه ي نوروز،

ص: 96

مؤيد اين است كه ديدگاه مذكور مورد قبول گزارش دهنده ي محترم و هم فكران ايشان است.

نقد: ديدگاه فوق قابل دفاع منطقي نيست؛ زيرا ترديدي نيست كه اظهار نظر افراد ناآگاه درباره ي مسائل مهم و نيازمند كارشناسي، بدون استناد به نظر كارشناسان و بدون حضور آنها، باعث طرح نظرات نادرست در اذهان مردم، خصوصا جوانان مي گردد. مهم تر اين كه وقتي اين گونه نظرها در «روزنامه» منتشر گردد، پيامدهاي منفي آن چندين برابر است؛ زيرا از مصاديق آشكار تشويش اذهان عمومي است.

ب) ديدگاه تفريطي. ديدگاهي كه مي گويد افراد به طور مطلق، هرگز حق اظهار نظر درباره ي هيچ مسئله اي را ندارند.

نقد: اين ديدگاه نيز غير منطقي است، و قابل دفاع عقلاني نمي باشد؛ زيرا مهم ترين لازمه ي منفي آن، احترام نگذاشتن به شخصيت افراد و تقويت استبداد رأي در جامعه است كه امر مردودي مي باشد. اميرمؤمنان امام علي(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در روايتي تصريح فرموده اند:

من استبدَّ برأيه هلك و مَنْ شاور الرجال شاركها في عقولها(1)؛ هر انساني كه استبداد به رأي داشته باشد هلاك و

ص: 97

گمراه مي شود؛ و هر كسي كه با ديگران مشورت كند، در عقل هاي آنها شركت جسته است.

ج) ديدگاه اعتدالي. ديدگاهي كه مي گويد افراد غير كارشناس با استناد به نظر كارشناسان يا با حضور آنها، درباره ي مسائل مهم، از جمله لباس مي توانند اظهار نظر كنند. اين ديدگاه ايرادهاي دو ديدگاه قبل را ندارد؛ بنابراين، ديدگاهي منطقي و قابل دفاع عقلاني است.

ما معتقديم هم انديشي جوانان درباره ي لباس اگر با مطالعه و تحقيق قبلي و با استناد به نظر كارشناسان و يا با حضور آنان برگزار مي گرديد، بسياري از مطالب نادرست مطرح شده(1)

با تذكرات و راه نمايي هاي آنها جرح و تعديل مي شد و فرهنگ سازي به مفهوم صحيح و دقيق آن صورت مي گرفت.

خواسته اند اين گونه القاي شبهه نمايند كه نگاه ارزشي از سوي افراد و محافل ديني به حجاب داراي رنگ تيره، مثل چادر مشكي باعث مي شود افراد ديگري كه از حجاب هاي غير مشكي استفاده مي نمايند تحت فشار اجتماعي، روحي و رواني قرار گيرند. آيا ادعاي مذكور صحيح است؟

پاسخ: اين كه هنجارها، ارزش ها، آداب و رسوم هر جامعه اي يك نوع فشار روحي و رواني بر افراد مخالف با آن هنجارها وارد مي نمايد، اجمالاً مورد قبول است؛ ولي اين مطلب اختصاص به عدم استفاده از چادر مشكي ندارد؛ زيرا اگر يك زن محجبه نيز بخواهد با چادر مشكي وارد يكي از شهرهاي كشورهاي اروپايي - كه زنان آن جا معمولاً بي حجاب يا بدحجاب هستند و اساساً از چادر مشكي استفاده نمي كنند - وارد شود، يا مثلاً در داخل ايران، زن محجبه اي از يك شهر مذهبي با چادر مشكي وارد منطقه اي گردد كه غالباً بدحجاب هستند و يا از چادر كم تر استفاده مي كنند، با فشارهاي اجتماعي كه از ناحيه ي محيط بدحجاب بر او وارد مي شود مواجهه است؛ بنابراين، وجود اين گونه فشارهاي اجتماعيِ نشأت گرفته از فرهنگ و آداب و رسوم جوامع، مختص زنان غير محجبه نيست، بلكه امري عمومي است.

نكته مهم اين است كه نوع پوشش در جامعه ي اسلامي بايد معقول و مشروع و قابل دفاع عقلاني و شرعي باشد. هر فردي بايد با توجه به ملاك

ص: 99

ياد شده عمل نمايد و نيز تسليم فشارهاي اجتماعي نامشروع نگردد و به تعبير قرآن، در راه خدا و احكام الهي تلاش كند و از سرزنش ديگران نهراسد:

يجاهدون في سبيل الله و لا يخافون لومة لائم.(1)

در روايتي از امام كاظم (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در درباره ي چشم و هم چشمي نكردن و دهن بين نبودن و تسليم فشارهاي اجتماعي نامشروع نشدن، چنين آمده است:

يا هشام: لو كان في يدك جوزة و قال الناس في يدك لؤلؤة ما كان ينفعك و انت تعلم انها جوزة و لو كان في يدك لؤلؤة و قال الناس انها جوزة ما ضرّك و انت تعلم انها لؤلؤة؛(2) اي هشام اگر گردويي داشته باشي و همه بگويند لؤلؤ است سودت ندهد و تو خود مي داني كه گردوست و اگر لؤلؤي در دستت باشد و مردم بگويند گردوست، زيانت نرساند و تو خود مي داني كه لؤلؤ است.

ص: 100

پوشيدن ها كه نگاه مي كني متوجه كلي تفاوت مي شوي. مهدي جبركش را با تي شرت مشكي و شلوار جين مي بيني كه كنار امير رسولي با پيراهن چهار خانه اي كه يقه اش را كيب بسته نشسته است. بين لباس هاي مليحه و كتايون يك دنيا تفاوت ديده مي شود.»(1)

ثالثاً، اگر مراد گوينده اين است كه افراد به طور مطلق و بدون پذيرش هيچ حد و مرزي، هر لباسي را كه دوست دارند بتوانند بپوشند ولو مطابق هنجارها و ارزش هاي معقول و مقبول جامعه نباشد، پاسخ اين است كه چنين آزادي مطلقي وجود ندارد و به فرض وجود، معقول نيست. موجود نيست، چون ما عملاً مشاهده مي كنيم حتي در كشورهايي، مثل فرانسه كه مي گويند مهد آزادي است چگونه از پوشش دلخواه دختران محجبه جلوگيري مي كنند، اما معقول نيست؛ زيرا عقل نيز حكم مي كند كه تمام اعمال و رفتار اعضاي جامعه، از جمله لباس پوشيدن، بايد تحت ضابطه و قانون مشخص و معقولي انجام گيرد تا آن جامعه در فرهنگ پوشش دچار هرج و مرج نگردد.

رابعاً، اگر در موردي فردي دوست داشته باشد لباس خاصي را بپوشد، لكن خودش با تأمل و دليل منطقي، يا با تذكر و راه نمايي ديگران، يا حتي تحت تأثير فشار اجتماعيِ برآمده از فرهنگ صحيح جامعه و

ص: 102

آداب و رسوم مردم، پوشش و حجاب منطقي ديگري را ترجيح داد، شبيه آنچه كه در گزارش هم انديشي نيز آمده است «مليحه رضاخان با اشاره به مقنعه اش مي گويد حقيقت اين است كه مي خواستم روسري سر كنم، اما فكر كردم شايد اين جا (نشست هم انديشي) زياد خوب نباشد»(1)

ترديدي نيست كه در اين گونه موارد، آزادي فرد سلب نشده است، بلكه فرد بر اساس پذيرش اين انديشه منطقي طرح شده در ضمن هم انديشي «لباس خوب، لباسي است كه در عين سادگي، مناسب هم باشد. هر لباسي براي جايي خوب است و بايد عرف و فرهنگ را در انتخاب لباس رعايت كرد»(2)

بلوغ فكري خويش را به نمايش گذارده و به طور منطقي پذيرفته است كه نبايد تابع احساسات و علايق زودگذر بود، بلكه بايد بر اساس ملاك و معيارهاي معقول و مشروع، به تناسب هر جايي لباسي متناسب با آن را انتخاب كرد؛ و ممنوعيت استفاده از لباس شهرت در احكام نوراني اسلام نيز بر اساس همين نكته است. اين عين حريت و آزادي مطلوب است كه انسان خودش را از قيد و بند شهوت و از جمله شهوت مدپرستي رايج در جامعه آزاد نمايد و چه نيكو فرموده است امير مؤمنان امام علي(عَلَيْهِ السَّلاَمُ):

ص: 103

من ترك الشهوات كان حراً؛(1) هر كسي كه شهوت ها و خواهش هاي نفساني را ترك نمايد، آزاد است.

نياز فطري مذكور، نياز فطري ديگر زنان به حجاب و پوشش را نيز در نظر گرفته است؛ و چه زيبا در احكام متعالي خويش بين دو نياز فطري و غريزي زنان، يعني نياز به خودآرايي و نياز به حجاب و پوشش جمع نموده است. از طرفي زنان را تشويق نموده كه از زيورآلات و ديگر پوشش هاي زيبا استفاده نمايند و از طرف ديگر، به زنان دستور داده است از طريق حجاب و پوشش، از ارائه و نمايش آن به نامحرم و در نتيجه، تحريك روحي و رواني ديگران اجتناب نمايند.

ثانياً، منكر صداقت جوانان عزيز نمازخوان در موقع نماز نيستيم، بلكه به صداقت آنان مي انديشيم و به آن احترام مي گذاريم؛ ولي معتقديم نبايد آن گونه كه عبارت گوينده ي محترم القا مي كند، عواطف مذهبي جوانان، مثل صداقت در نماز، مورد سوء استفاده و مغالطه قرار گيرد.

ثالثاً، معتقديم اگر صداقت در نماز همراه با عفت و نجابت در پوشش مقابل نامحرم نباشد، مقدار صداقت در نماز هم مورد ترديد قرار مي گيرد؛ زيرا احكام نوراني اسلام احكامي يك پارچه است كه بايد به تمام آنها مؤمن و عامل بود.

هم چنين معتقديم اعمال صالح در يكديگر تأثير متقابل دارند، به گونه اي كه انجام يك عمل صالح در تشويق انسان به سمت كارهاي صالح ديگر و ترك كارهاي منكر و ناپسند مؤثر است؛ با اين توضيح كه

ص: 105

مثلاً قرآن نماز را بازدارنده از كارهاي ناشايست و نامطلوب معرفي مي كند:

إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ.(1)

و از طرفي چون قرآن شكل حجاب بيرون از منزل بانوان در مقابل نامحرم را مقنعه «وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِنَّ»(2) و چادر «يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنَّ»(3) معرفي مي نمايد؛ بنابراين، پوشيدن بلوز بلند و شلوار گشاد بدون مقنعه و چادر را براي بانوان و دختران جوان در مقابل نامحرم كاري ناشايست و نامطلوب مي داند؛ زيرا باعث جلب توجه نامحرم و تحريك روحي و رواني مي گردد، و روشن است كه يك دختر متدين و نماز خوان، كاري كه قرآن آن را نامطلوب مي داند، انجام نخواهد داد.

ص: 106

اجبار بر پوشش خاصي است كه عبارت گوينده ي محترم، به دروغ و به طور غير واقعي القا كننده ي آن است.

ثانياً، فرض مي كنيم ادعاي ايشان واقعيت خارجي داشته باشد، همان گونه كه قبلاً گذشت حجاب تيره براي بانوان و دختران (در مواجهه با نامحرم) كراهتي ندارد؛ بنابراين، ادعاي كراهت لباس تيره و مشكي براي بانوان و دختران اساساً نادرست است؛ اما موارد ديگر، مثل جوراب ضخيم، مانتوي بلند و غيره، چون در راستاي تأمين حجاب بيش تر و بهتر بانوان است، مورد قبول اسلام است؛ لذا مقررات مذكور بر فرض وجود، خلاف اسلام نيست.

شبهه: بعضي با اين عبارت كه «بايد به انسان دنياي امروز اجازه داد كه خودش لباس انتخاب كند»(1) خواسته اند اين شبهه را القا كنند كه انسان امروزي در انتخاب لباس آزاد نيست و به او اجازه نمي دهند خودش لباس انتخاب كند. آيا ادعاي مذكور صحيح است؟

پاسخ: اولاً، واقعيت خارجيِ رفتن افراد، اعم از مرد و زن، دختر و پسر، جوان و غير جوان به مغازه هاي لباس فروشي و گاهي صرف

ص: 108

ساعت ها وقت براي انتخاب يك مدل و رنگ خاص، حاكي از اين است كه افراد در انتخاب لباس آزادند؛ البته طبيعي است كه در هر جامعه اي به تناسب هنجارها و ارزش هاي حاكم بر جامعه، نوع خاصي از لباس ها و پوشش ها در مغازه ها وجود دارد كه به نحوي انتخاب افراد را محدود مي كند، ولي اين امر عمومي است و اختصاص به جامعه ي ما ندارد.

ثانياً، در اين كه انسان موجودي انتخاب گر است، تفاوتي بين انسان امروز و ديروز نيست؛ مهم كيفي و ارزشمند بودن انتخاب است. دو شرط زير در كنار يكديگر يك انتخاب را كيفي و ارزشمند مي كند:

الف) انتخابي كه از روي شناخت و آگاهي صحيح و كامل صورت مي گيرد.

ب) انتخاب آگاهانه اي كه منجر به تأمين منافع و مصالح حقيقي انسان، اعم از منافع اخروي، دنيوي، فردي و اجتماعي گردد. در خصوص انتخاب لباس نيز همين دو شرط صادق است.

ثالثاً، فرض كنيد دختر جواني با لباس بسيار نازك و بدن نما از منزل بيرون بيايد؛ اگر از او سؤال كنيد اين چه نوع لباسي است كه پوشيده اي؟ و او در جواب بگويد لباسي است كه خودم انتخاب كرده ام؛ آيا عقل سليم و شرع حكيم چنين اجازه اي به او مي دهد كه با لباس مذكور وارد جامعه شود و باعث تحريك و تهييج جنسي جوانان گردد؟ ما مطمئن هستيم كه

ص: 109

پاسخ شما نيز به اين سؤال منفي است؛ زيرا شما نيز انسان منطقي و معقولي هستيد و چهارچوب هاي معقول و مشروع را قبول داريد.

ص: 110

ص: 112

علاوه بر فوايد بسيار زياد فردي و اجتماعي حجاب در شكل چادر، حجاب چادري بانوان در انقلاب هاي ديني، يك سمبل و نماد مبارزه با اهداف استعماري و استكباري نيز هست. قبلاً در فصل اول كلامي از فرانتس فانون درباره ي سمبل و نماد ضد استعماري بودن حجاب چادري زنان در انقلاب الجزاير بر ضد دولت فرانسه نقل شد. به اعتراف دشمنان انقلاب اسلامي، اين سمبل و نماد بودن در مورد حجاب چادري بانوان ايراني نيز وجود دارد. ريون كركت (ادوارد شرلي) صهيونيست و مسئول سابق شبكه جاسوسي سياه در ايران مي گويد: «چادر نمادي است كه وجود انقلاب را در سر هر چهار راه به نمايش مي گذارد؛ با چادر مي توان اين احساس را پديد آورد كه انقلاب اسلامي هنوز زنده و جاويد است»(1) به رغم اين كه دشمنان چنين صريح خشم خود را درباره ي چادر اظهار

ص: 113

مي دارند، متأسفانه عده اي در داخل در صدد مخدوش جلوه دادن كارآمدي حجاب در شكل چادر هستند؛ از اين رو، فصل پنجم اين اثر به بررسي كارآمدي حجاب و پوشش اسلامي در غالب چادر و چادر مشكي پرداخته است.

نكرده اند، باز بودن جلوي آن است، كه براي حل اين مشكل نيز زنان و دختران مي توانند از «عباءة» چادرهاي مشكي زنان عرب كه داراي آستين است استفاده نمايند كه كنترل آن آسان است. هم اكنون نيز عده اي از زنان و دختران ايراني از اين نوع چادر استفاده مي كنند.

اساساً وقتي انسان عملي را از روي عقيده ي راسخ انجام دهد نسبت به عوارض و پيامدهاي سخت آن احساس مشقتي ندارد. در سيره ي انبياي الهي و معصومين(عَلَيْهِ السَّلاَمُ)، اصحاب و ياران ائمه ي اطهار(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و عالمان مجاهد، نمونه هاي بسيار زيادي وجود دارد كه در برابر مشقت هاي نشأت گرفته از پذيرش يك عقيده و ايمان، احساس مشقتي نداشته ا ند.(1)

در روايتي از امام صادق(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) نيز تصريح شده است؛ «ما ضَعُفَ بدن عما قوِيت عليه النية»؛(2)جسم و بدن انسان، در مقابل كارهايي كه بر اساس نيت و اعتقاد دروني قوي انجام مي گيرد، احساس ضعف و مشقت نمي كند.

در جريان اسارت زنان اهل بيت(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) پس از قيام خونين عاشورا و هم چنين كشف حجاب زنان به وسيله ي رضاخان در ايران، حكايت ها و خاطرات تاريخي و ماندگار فراواني از مقاومت و پايداري زنان مؤمن و عفيف در مقابل بي حجابي نقل شده است.(3) مطالعه ي اين حكايت ها براي بانوان و دختران جوان و عفيف بسيار آموزنده و افتخارآميز است.

ص: 116

از اين قضايا به خوبي استفاده مي شود كه زنان مؤمن، نه تنها احساس مشقتي نسبت به حجاب نداشته اند، بلكه بر عكس، جدايي آنها از حجاب برتر، مثل چادر مشكي، باعث اذيت و آزار روحي آنان بوده است. در قضيه ي كشف حجاب رضاخان نقل شده است كه برداشتن چادر از سر زنان باعث گرديد كه عده اي از آنها از شدت غصه و ناراحتي دق و فوت نمايند.(1)

اما دسته ي دوم (كساني كه ممكن است حجاب تيره و مشكي براي آنها مشقت داشته باشد، ولي سختي و مشقت آن را تحمل مي كنند) بانوان و دختراني هستند كه به دليل قرار داشتن در محيط ديني و مذهبي خانواده و جامعه، از كودكي به اين گونه حجاب عادت نموده اند؛ لذا در بزرگ سالي، سختي احتمالي حجاب مشكي براي آنها قابل تحمل است.

در علم روان شناسي و تعليم و تربيت، در مبحث عادت گفته مي شود كه اگر انسان از كودكي به انجام كاري عادت كرد، نه تنها انجام آن برايش مشقت آور نيست، بلكه برعكس، ترك و جدايي از آن عمل برايش مشقت دارد. همين نكته ي مهم، رمز و راز توصيه ي ائمه ي اطهار(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) به والدين در عادت دادن فرزندان به كارهاي شايسته اي، مثل

ص: 117

نماز و اذكار آن و روزه ي ناقص در سنين كودكي است.(1) بر اساس همين تأثير شگرف مقوله ي تمرين و عادت متربي به كارهاي شايسته، و به موازات آن آگاهي بخشي درباره ي آثار مثبت كارهاي خير است كه معمولاً در كتاب هاي تربيت اسلامي از روش هاي تربيتي، هم چون «تلقين به نفس» و «تحميل بر نفس» در كنار ديگر روش هاي تربيتي مهم، مثل «اعطاي بينش» بحث مي شود.(2)

بنابراين، با اسثثنا شدن دو دسته ي قبل نمي توان به طور مطلق و كلي ادعا نمود كه حجاب مشكي در تابستان مناطق گرم، براي همه ي بانوان و دختران، فارغ از هر مقدار اعتقاد ديني و هر نوع محيط تربيتي مشقت دارد و نمي توان به آن تشويق كرد.

ثانياً، اجمالاً مي پذيريم كه ممكن است حجاب مشكي در تابستان برخي از مناطق بسيار گرم براي بعضي از افرادي كه از دو دسته ي قبل نيستند مشقت آور باشد، ولي نمي پذيريم تحمل هر گونه مشقت و سختي به طور مطلق غير معقول و نامطلوب باشد. طبق آموزه هاي معصومين(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) كه تجربه ي زندگي انسان ها و واقعيت خارجي نيز مؤيد آن است، اساساً زندگي دنيا بدون سختي و مشقت وجود خارجي ندارد. در احاديث، دنيا

ص: 118

خانه ي محنت و سختي معرفي شده است: «الدنيا دار المحنة»(1)و «دار بالبلاء محفوفة».(2) فلسفه و رمز و راز آميختگي دنيا با سختي و مشقت نيز اين است كه انسان در وصول به سعادت الهي كه براي آن خلق شده است به تحمل سختي هايي كه سازنده ي كمال انساني هستند نيازمند است و به تعبير قرآن، چه بسا كاري داراي سختي باشد و انسان از انجام آن اكراه داشته باشد، ولي خداوند خير و نيكي انسان را در آن قرار مي دهد:

فَعَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً. (3)

علاوه بر اين در متون ديني، دست يابي به كرامت ها و بهشت جاودان در گرو تحمل سختي دانسته شده است:

المكارم بالمكاره(4) بالمكاره تنال الجنة.(5)

اساساً فلسفه ي همراهي بعضي از احكام و تعاليم، مثل روزه، حجاب و جهاد با كلفت و سختي، در واقع، براي تأمين نيازمندي مذكور بدون هيچ گونه تبعيض بين زن و مرد است؛ مثلاً اگر استفاده از حجاب كامل در تابستان مناطق گرم براي برخي بانوان و دختران با سختي و مشقت همراه

ص: 119

است، طبق گفته ي قرآن كريم، بعضي از احكام الهي ويژه ي مردان، مانند جهاد نيز با سختي و مشكلات همراه است:

كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ.(1)

نكته ي جالب اين است كه همان گونه كه بعضي افراد، امروزه به بهانه ي گرما، در حجاب و پوشش زنان در تابستان تشكيك مي نمايند، طبق فرموده ي قرآن، عده اي راحت طلب براي جهاد مردان در هواي گرم نيز تشكيك مي كرده اند و مي گفتند در هواي گرم براي جهاد كوچ و هجرت نكنيد «قالُوا لا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ»(2)

كه خداوند به پيامبر(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مي فرمايد در جواب آنها بگو:

نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كانُوا يَفْقَهُونَ؛(3) اگر مي دانستند حرارت آتش جهنم از حرارت گرماي تابستان بيش تر است.

علاوه بر نقل، عقل نيز در مواردي كه تحمل سختي در زندگي دنيا باعث دست يابي به هدف والاتر و بالاتر است، حكم به مطلوبيت آن مي كند؛ مثلاً اگر تأمين سلامت جسماني انسان، به عنوان هدفي مهم، به انجام عمل جراحي سخت يا خوردن فلان داروي بسيار تلخ و مشقت آور

ص: 120

نيازمند باشد. عقل و نقل هر دو حكم به لزوم تحمل سختي ومشقت مي كنند، تا غرض بالاتر، كه حفظ سلامتي جسماني است، تأمين گردد.

چون شارع مقدس به عنوان يك طبيب روحاني(1)

تشخيص داده است كه سلامت روحي و رواني افراد جامعه متوقف بر رعايت حجاب برتر، مثل چادر مشكي در مقابل نامحرم است، لذا پوشش چادر مشكي، حتي در هواي گرم، عقلاً و نقلاً امري راجح و مطلوب است؛ و برخلاف شبهاتي كه بعضي با تبليغات القايي منفي، به منظور فرهنگ سازي بر ضد چادر مشكي منتشر مي كنند، تجربه ي بيش از بيست سال پس از انقلاب اسلامي و گسترش سريع استفاده از چادر مشكي در بين زنان و دختران مؤمن و عفيف، خود بهترين شاهد است كه استفاده از اين نوع حجاب مشكل نيست، و لذا قابل تشويق است. براساس نظرسنجي و تحقيقي كه به تازگي صورت گرفته است 65 درصد از پاسخ گويان، استفاده از چادر مشكي را در مجامع عمومي پسنديده اند.(2)

علاوه بر عقل، ائمه(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و خاندان اهل بيت نيز نظراً و عملاً انسان را به تحمل مشكلاتي، كه در راستاي سعادت و تكامل جسماني و روحاني

ص: 121

اوست، تشويق نموده اند. در بُعد نظري، امام علي(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در وصيتي به فرزند خود، امام حسن(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) فرموده اند:

عَوِّدْ نفسَك التصبّر علي المكروه؛(1) نفس خود را به صبر و بردباري بر كار سخت عادت بده.

در روايت ديگري، ايشان كارهايي را كه انسان با اكراه و سختي بر خويشتن تحميل مي نمايد از بهترين اعمال دانسته اند:

اَفضَلُ الاعمالِ ما اَكرَهْتَ نفسَك عليه.(2)

در بُعد عملي نيز، فرزند امام سجاد(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) مي فرمايد:

وقتي جدم امام حسين(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) شهيد شد، زنان بني هاشم در عزاي حضرت، لباس مشكي پوشيدند و اين لباس را در گرما و سرما تغيير نمي دادند.(3)

حاصل اين كه صرف سخت بودن بعضي از احكام، مانند پوشيدن چادر مشكي در هواي گرم، باعث نمي شود كه اين گونه حجاب قابل ترويج و تشويق نباشد.

ص: 122

از چادر و مقنعه - كه مصداق بارز و رايج آن در جامعه ي امروزي ما چادر و مقنعه ي مشكي است - بيماري استخواني ايجاد نمي كند.»(1)

پاسخ: از دو كلمه ي «مكرر» و «مي تواند» فهيمده مي شود كه ايشان دو مطلب را قبول دارد.

مطلب اول: ادعا كننده ي محترم قبول دارد كه اگر استفاده از پوشش و لباس سياه، مثل چادر مشكي، به طور مكرر و دايمي نباشد، بلكه فقط در بيرون از منزل و در مواجهه با نامحرم باشد، باعث افسردگي نخواهد بود.

مطلب دوم: از كلمه ي «مي تواند» مي فهميم ادعا كننده ي محترم قبول دارند كه حتي استفاده مكرر و دايمي از لباس سياه فقط، به طور احتمالي ممكن است به افسردگي منجر شود؛ يعني اين گونه نيست كه بين پوشش مكرر و دايمي لباس تيره و مشكي و افسردگي رابطه ي قطعي و لزومي باشد.

بنابراين، مدعاي ايشان مبين يك رابطه ي احتمالي بين استفاده ي مكرر از لباس سياه و افسردگي است؛ ولي همين رابطه ي احتمالي نيز نادرست است؛ زيرا:

ص: 125

اولاً، ادعا كننده ي محترم، حتي براي اثبات همين رابطه ي احتمالي نيز دليل و مدرك ارائه نكرده است؛ بنابراين، كلام ايشان مدعايي بدون دليل و مدرك و در نتيجه، فاقد ارزش و اعتبار علمي است.

ثانياً، همين رابطه ي احتمالي و بدون دليل و مدرك گوينده ي محترم نيز نادرست است؛ زيرا يكي از روان پزشكان معتقد است «اين حرف كه پوشش تيره بانوان يا آقايان در جامعه دليل افسردگي است كاملاً سخن غلطي است و هيچ پايه ي علمي ندارد»؛(1)

هم چنين بر اساس نتايج مشورت هاي علمي كه نگارنده با بعضي از روان شناسان و روان پزشكان انجام داده، ممكن است افسردگي بعضي از افراد، علت تمايل آنها به پوشش سياه باشد، ولي پوشش سياه افراد علت ايجاد افسردگي آنها نيست؛(2)

و بين اين دو نكته تفاوت بسيار ظريفي است و خلط بين آن دو باعث اظهار نظر نادرست ادعا كننده ي محترم گرديده است.

ص: 126

اگر ادعا شود كه همين تمايل احتمالي بعضي افراد افسرده به پوشش سياه نيز مبين نوعي رابطه ي اجمالي بين افسردگي و پوشش تيره و مشكي است، بايد گفت:

اولاً، رابطه ي فوق نيز، مانند رابطه ي قبلي، احتمالي و بدون ارائه ي دليل و مدرك است و در نتيجه فاقد ارزش و اعتبار علمي است.

ثانياً، بر فرض كه رابطه ي احتمالي مذكور، با پژوهش هاي ميداني تأييد شود، باز هم نتيجه ي اين پژوهش ها قطعي و قابل اعتماد نخواهد بود؛ زيرا كنترل تمامي عوامل و علايم تأثيرگذار در نتايج پژوهش هاي ميداني بسيار مشكل است.

توضيح مختصر اين كه، افسردگي از بيماري هاي روحي و رواني بسيار پيچيده اي است كه داراي عوامل و علايم و تظاهرات رفتاري مختلف و حتي متضاد است؛ مثلاً بعضي افراد افسرده ممكن است به بي اشتهايي و عده اي ديگر به پرخوري متمايل شوند. در خصوص پوشش نيز ممكن است بعضي از افراد افسرده، به پوشيدن لباس تيره و عده اي نيز به لباس هايي با رنگ غير تيره تمايل پيدا كنند؛ بنابراين، حتي استناد به پژوهش هاي ميداني نيز اثبات كننده ي مدعاي مذكور نخواهد بود.

پس استفاده از چادر مشكي برخلاف ادعاهاي به ظاهر علمي بعضي از افراد، نه تنها عارضه ي منفي ندارد، بلكه با فلسفه ي حجاب و پوشش زنان در مقابل نامحرم، يعني عدم تهييج و تحريك و ايجاد آرامش رواني در

ص: 127

جامعه نيز سازگار است. امروزه در روان شناسي رنگ ها، اين كه رنگ مشكي رنگي صامت و غير فعال است و باعث تحريك و جلب توجه نمي شود، يك واقعيت مسلم است. در كتاب روان شناسي رنگ ها درباره ي رنگ سياه گفته شده است كه «سياه نمايانگر مرز مطلق است»؛(1)

بنابراين، فردي كه در مقابل نامحرم و در بيرون منزل، از حجاب مشكي استفاده مي كند با اين كار، مرز مطلق و كاملي بين خود و افراد نامحرم ايجاد مي نمايد. وقتي كه خانمي در بيرون منزل چادر مشكي به سر مي كند، مي خواهد نشان دهد كه نامحرم حق ندارد به اين حريم نزديك شود؛ زيرا اين حريم، حريم حيا و عفت است، نه جاي بي حيايي و هرزگي و هوسبازي؛ او با حجاب مشكي خود مي خواهد نگاه تيز هرزگي و ابتذال را بشكند و نگذارد نامحرمي در حريم عفت و پاكي و نجابت او وارد شود و حرمت او را از بين ببرد.

هم چنين در روان شناسي رنگ ها آمده است كه سياه به معناي «نه» بوده و نقطه ي مقابل «بله» يعني رنگ سفيد است؛(2)

بنابراين، وقتي بانوان در مقابل نامحرم از حجاب مشكي استفاده مي كنند، در واقع مي خواهند به او «نه» بگويند؛ و در مقابل، آنهايي كه لباس سفيد مي پوشند، در واقع راه

ص: 128

نگاه ها را به سوي خود باز مي گذارند و آنهايي كه لباس هاي رنگارنگ و جذاب مي پوشند خواسته يا ناخواسته خود را در معرض نگاه هاي هرزه و آلوده قرار مي دهند. از نظر رواني نيز وقتي انسان پارچه ي مشكي را مي بيند، ديگر چندان رغبتي براي نگاه كردن ندارد و خودبه خود نظر را برمي گرداند؛ و در مقابل، نگاه به رنگ هاي روشن چشم را باز مي كند و براي ديدن و استمرار آن رغبت ايجاد مي كند؛ و استفاده ي بانوان از لباس هاي رنگارنگ نيز باعث جلب توجّه مردان نامحرم مي گردد.

در حديثي نقل شده است:

حضرت موسي(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در يكي از مجالس خود نشسته بود كه ناگهان ابليس در حالي كه كلاه رنگين بر سر داشت وارد شد؛ وقتي به حضرت موسي(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) نزديك شد، كلاه رنگين خود را برداشت و به حضرت موسي(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) سلام كرد. حضرت موسي(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) پرسيد: تو كيستي؟ گفت: من ابليس هستم. حضرت موسي(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) گفت: خدا تو را هلاك كند، براي چه نزد من آمده اي؟ ابليس گفت: به خاطر مقام و منزلت تو در نزد خدا، آمدم سلامي به تو بگويم. آن حضرت سؤال كرد: آنچه بر سر داري (كلاه رنگارنگ) براي

ص: 129

چيست؟ ابليس در پاسخ گفت: به وسيله ي آن قلوب فرزند آدم را مي ربايم.(1)

بدون ترديد، همان گونه كه دنيا، در شكل كلاه رنگارنگ ابليس، باعث فريفته شدن عده ي فراواني مي گردد، مظاهر رنگين دنيا، مثل لباس هاي رنگارنگ در اندام زنان و دختران جوان نيز، باعث فريفتگي مردان و جوانان مي گردد و هيچ انسان منصفي در اين مطلب ترديد ندارد.

با توجّه به آنچه در مباحث قبل گذشت كه رنگ حجاب قرآني (خمار و جلباب) نيز - آن گونه كه از شواهد لغوي، حديثي و تاريخي استنباط مي گردد - مشكي بوده است؛ و با عنايت به آنچه بيان شد كه از نظر روان شناسي، رنگ مشكي رنگي صامت و غير فعال است و اين ويژگي در تأمين فلسفه ي حجاب بانوان نقش بسيار مؤثري دارد. بايد به نگاه روان شناسانه ي عميقِ وحي قرآني و به انتخاب زنان مسلمان و ايراني آفرين گفت كه در زماني كه هنوز روان شناسي در غرب از مادر علم متولد نشده بود، مادران و بانوان مسلمان و ايراني به بركت تقواي الهي و نورانيت تعاليم دين مبين اسلام، روان شناسانه تر از دانشمندان امروزي، چادر مشكي را براي حجاب بيرون از منزل خويش انتخاب نموده اند.(2)

ص: 130

شبهه: برخي با اين عبارت كه «فرياد شادي ام را آواي شوم مي دانند. چشم هايم را به روي شادي مي بندند. من مي خواهم سپيد بپوشم، شاد باشم، شادي كنم.»(1) خواسته اند ادعا نمايند كه سفيدپوشي شادي آور و بالعكس سياه پوشي، باعث حزن و اندوه مي گردد. آيا ادعاي مذكور صحيح است؟

پاسخ: اوّلاً، وارد نمودن اتهامِ مخالفت با شادي به عدّه اي نامعلوم، روش معقول و منطقي نيست. اي كاش گوينده ي محترم مرجع ضميرهاي «مي دانند» و «مي بندند» در عبارت فوق را مشخص مي نمود، تا به طور صريح و شفاف مي توانستيم با ايشان گفت وگوي منطقي داشته باشيم؛ به هر حال چون مخاطب اتهام ياد شده معلوم نيست، از بررسي آن صرف نظر مي كنيم.

ثانياً، اين كه گفته اند مي خواهند لباس سپيد بپوشند، بايد گفت نوع و رنگ پوشش افراد، اعم از زن و مرد، در هر جامعه اي، متأثّر از عوامل و شرايط مختلف شغلي، زماني، مذهبي و غيره است؛(2)

مثلاً پزشكان و

ص: 131

پرستاران در محيط كار خود از لباس سفيد استفاده مي كنند؛ دختران جوان، هنگام عروس شدن لباس سپيد مي پوشند و سپس آن را كنار مي گذارند؛ رهبران ديني و طلّابي كه از سلسله ي جليله ي سادات هستند، به طور دايمي از عمامه ي سياه رنگ استفاده مي كنند؛ براي مردان در مراسم احرام حج مستحب است لباس سپيد بپوشند، ولي به دليل حساسيت بيش تر نسبت به حجاب و پوشش زنان، به آنها شرعاً اجازه داده شده از همان لباس معمولي، ولو اين كه رنگ آن سپيد نباشد، استفاده كنند.(1)

علاوه بر اين، همه ي افراد، اعم از زن و مرد، از پوشيدن لباس شهرت؛ يعني لباسي كه مطابق شأن افراد نيست و باعث انگشت نما شدن آنان مي گردد منع شده اند؛(2)

و واضح است كه رنگ هاي غيرمتعارف يكي از عوامل تحقق لباس شهرت مي باشد.

ص: 132

حاصل اين كه ايشان، همانند هر فرد ديگري، خواه به عنوان يك فرد متدين و خواه به عنوان يك شهروند ايراني، در مورد استفاده از لباس سپيد، متأثّر از عوامل مختلف ياد شده هستند و اين مطلب منحصر به ايشان نيز نمي باشد، بلكه همه ي افراد در همه ي جوامع در انتخاب نوع و رنگ پوشش، متأثّر از عوامل و شرايط متعددي شبيه عوامل و شرايط فوق هستند.

اين كه گفته اند مي خواهند شاد باشند و ديگران را نيز شاد كنند، بسيار مطلوب است. از نظر اسلام عزيز و احكام نوراني و مترقي آن نيز، شاد بودن و شاد كردن ديگران بسيار مورد تشويق و توصيه قرار گرفته است،(1) ولي آنچه در اين جا شايسته ي توضيح مي باشد دو نكته ي بسيار مهم است:

نكته ي اوّل: عدّه اي با پذيرش اين پيش فرض كه استفاده از لباس مشكي، لزوماً نشانه ي عزا و فقدان شادي است، تلاش مي كنند افراد استفاده كننده از لباس هاي مشكي را افراد غمگين، و افراد استفاده كننده از لباس هاي رنگين را افراد شاد بدانند؛(2) حال آن كه اين تصور و پيش فرض،

ص: 133

نادرست است؛ زيرا نه همه ي افرادي كه از لباس هاي مشكي استفاده مي كنند، لزوماً افراد غمگين اند، و نه همه ي افرادي كه از لباس هاي رنگين استفاده مي كنند، لزوماً افراد شادي هستند؛ زيرا در جوامع و گروه هاي مختلف، لباس مشكي علامت و نشانه ي امور مختلفي قرار گرفته است؛ گاهي لباس مشكي علامت و شعار عده ي خاصي بوده است، مثل بني عباس كه پوشش مشكي شعار آنان بوده است، يا مثل سلسله ي جليله ي سادات روحاني كه استفاده از عمامه ي مشكي، علامت سيادت براي آنان است. براساس روايات، پيامبر اكرم(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نيز از عمامه ي مشكي استفاده مي كردند.(1)

گاهي از نظر عده اي پوشيدن لباس مشكي نشانه ي زيبايي است؛(2)

گاهي پوشش مشكي، نشانه ي وقار و سنگيني است، مثل هنگامي كه بانوان از اين پوشش در بيرون منزل استفاده مي كنند؛ پس اين كه بعضي خيال مي كنند التزام به پوشيدن چادر مشكي، منافي با شادماني و ملازم با غم و اندوه و افسردگي است، تصور صحيحي نيست؛ دين و مذهب و پاي بندي به احكام آن، مثل رعايت حجاب برتر و استفاده از چادر مشكي، باعث آرامش روحي و رواني خود بانوان و ديگر افراد جامعه است. قبلاً

ص: 134

درباره ي يافته هاي روان شناسي رنگ ها در باب مطلوبيت رنگ مشكي براي حجاب بانوان در بيرون منزل و مطلوبيت اين نوع حجاب از نظر متون ديني مطالبي نقل شد. ديل كارنگي درباره ي هماهنگي و تناسب بين يافته هاي علوم جديدي، مثل روان پزشكي و تعاليم پيامبران(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) چنين گفته است:

امروز جديدترين علم، يعني روان پزشكي همان چيزهايي را تعليم مي دهد كه پيامبران به مردم آموختند؛ زيرا آنان دريافته اند كه داشتن يك ايمان محكم، نگراني، تشويش، هيجان و ترس را برطرف مي كند.(1)

نكته ي دوّم: عدم آگاهي از مفهوم جامع و كامل شادماني باعث شده است كه برخي شادي و نشاط را فقط در بُعد مادي و زودگذر آن منحصر نمايند و از شادماني هاي اصيل كه از اعتقاد به امور معنوي و پايدار به دست مي آيد غفلت نمايند.

يكي از پژوهشگراني كه ساليان دراز در غرب زيسته و درباره ي شادي تحقيقات فراواني كرده است، به دخالت عنصر معنويت و اعتقادات در ازدياد شادي هاي اصيل و پايدار تأكيد فراوان دارد. ايشان معتقد است انسان براي نجات از مشكلات كنوني و دست يابي به شادي هميشگي بايد

ص: 135

اعتقاد و باور خود را تصحيح كند و بپذيرد كه در زندگي شادي هايي به مراتب عميق تر از شادي ها و لذت هاي جسماني وجود دارند كه دست يابي به آنها نيازمند صرف وقت، تلاش و صبر و حوصله است. وي معتقد است با تقويت ارزش هاي انساني، هم چون: عشق خدمت به مردم، خوش بيني، خيرخواهي، سپاس گزاري، رضايت، قناعت، گذشت و زدودن رذايل اخلاقي، مي توان به شادي دست يافت.(1)

نيست. نگاهي به پوشش هاي رنگين خانم ها در سطح جامعه، اعم از شهرهاي بزرگي مثل تهران و غير آن و پوشش زنان روستايي استان هاي مختلف، تكذيب كننده ي ادعاي مذكور است.

ثانياً، فرض كنيم همه ي زنان در بيرون منزل و در مواجهه ي با نامحرم از مصاديق مختلف حجاب مشكي، مثل مانتو، مقنعه و چادر مشكي استفاده مي كنند، پوشش هاي ياد شده، به دليل تأمين حجاب و پوشش بهتر و بيش تر براي زنان، قابل دفاع عقلي و شرعي است. طبق تصريح فقها به عنوان كارشناسان مسائل ديني و اسلامي، بانوان در مواجهه با نامحرم نبايد از رنگ هاي مهيج و تحريك كننده استفاده نمايند.(1) واضح است كه يكي از بهترين رنگ هاي پوشش بانوان كه حالت تهييج و تحريك نامحرم در آن وجود ندارد رنگ مشكي است. همان گونه كه قبلاً گذشت، در روان شناسي رنگ ها اين مطلب از مسلمات است كه رنگ مشكي، رنگي صامت و غيرفعال و در مواجهه با نامحرم نگاه شكن است؛ و ترديدي نيست كه اين ويژگي رنگ مشكي، فلسفه و حكمت حجاب را كه عبارت است از عدم تحريك پذيري و ايجاد آرامش روحي و رواني در سطح جامعه، بيش تر تأمين مي كند.

ص: 137

برخي مطبوعات و نويسندگان آنها بايد به اين پرسش جدي پاسخ دهند كه چرا بدون ارائه ي هيچ دليل معقول و منطقي و با سوء استفاده از زبان شعر و ادب، جنگ روحي و رواني را بر ضد حجاب و چادر مشكي آغاز كرده اند.

ادعاي دوّم: استفاده از لباس و حجاب مشكي بانوان در بيرون منزل باعث مي شود كه استفاده كنندگان از حجاب هاي مشكي، رنگ هاي غير مشكي را نشناسند.

پاسخ ادعاي دوّم: اوّلاً، از نظر منطقي تلازمي بين استفاده از لباس هاي مشكي به طور مستمر در خارج از منزل و نشناختن رنگ هاي غيرمشكي نيست؛ زيرا استفاده از لباس هاي رنگين در مجالس زنانه، در داخل منزل و در مقابل افراد محرم، امكان شناختن رنگ هاي مختلف را فراهم مي كند.

ثانياً، علاوه بر داخل منزل، در خارج از آن نيز ايشان و ديگر بانوان مي توانند از لباس هاي داراي رنگ هاي متنوع استفاده نمايند، البته به شرط اين كه به طريقي، مثل استفاده از چادر مشكي، در مواجهه با نامحرم آنها را بپوشانند؛ زيرا ترديدي نيست كه لباس هاي رنگين به دليل زيبايي خيره كننده، از مصاديق عرفي زينت به شمار مي آيند و بانوان و دختران براساس دستور قرآن، از تبرج و نمايش زينت ها به نامحرمان منع شده اند:

ص: 138

ولا تبرجن تبرج الجاهلية الاولي(1) و غير متبرجات بزينة.(2)

البتّه در مجالسي كه افراد نامحرم حضور ندارند، مثل مجالس زنانه و هم چنين در حضور شوهر و افراد محرم، مي توانند از زيورآلات و زينت ها استفاده نمايند: «وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ...»(3)

حتي بالاتر از جواز در روايات به استفاده از زينت ها ترغيب و تشويق شده اند؛(4)

زيرا همان گونه كه حجاب و پوشش، نياز فطري انسان، خصوصاً زنان است، استفاده از زيورآلات و خودآرايي نيز نياز فطري انسان، مخصوصاً بانوان است.

اين از امتيازات احكام نوراني و مترقي اسلام است كه ضمن توجّه و ضرورت پاسخ گويي به دو نياز مذكور، از طرفي با دستور الزامي زنان به رعايت حجاب و پوشش و از طرفديگر با تشويق آنان به استفاده از زيورآلات و زينت ها، به شرط عدم تبرّج و نمايش زينت ها به نامحرمان، جلوي سوء استفاده را گرفته است، تا از اين طريق زمينه ي سلامت روحي و رواني افراد جامعه فراهم گردد.

ص: 139

حجاب با چادر مشكي به دليل قراين و شواهد فراوان لغوي و تاريخي، داراي اصل و ريشه ي قرآني است و به همين دليل، فاطمه زهرا(عَلَيْها السَّلاَمُ) به عنوان بهترين الگوي زن مسلمان از آن استفاده مي كرده اند، و لذا اين گونه پوشش از مصاديق تأمين كننده ي حجاب برتر است؛ و همان گونه كه گذشت هيچ يك از شبهات مخالفان چادر مشكي از كارآمدي و برتري آن نمي كاهد. در واقع يكي از پيام هاي اصلي نوشته ي حاضر اين است كه به مخاطبان بگويد كه چرا عده اي با استفاده از شبهات و روش هاي القاييِ تبليغِ منفي، قبل از اين كه طرح مشخص و كاملي براي ترويج الگوي ديگري از حجاب برتر ارائه نمايند به جنگ روحي و رواني بر عليه زنان متدين و عفيفِ استفاده كننده از چادر مشكي اقدام مي كنند و به جاي تبليغ منطقي از حجاب و پوشش مورد علاقه ي خود، به تخريب چادر مشكي اقدام مي كنند. روشن است كه نتيجه ي چنين كاري ترويج ليبراليسم و آزادي در پوشش در سطح جامعه و كاهش مقدار حجاب و پوشش بانوان و روي آوردن آنان به حجاب حداقلي است. با توجه به مطلب فوق و با عنايت به اين كه از نظر قرآن، مقتضي و زمينه ي نافرماني از حدود و چهارچوب هاي الهي در انسان موجود است؛ «بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسانُ لِيَفْجُرَ أَمامَهُ».(1)

به خوبي مي توان نتيجه گرفت كه ترويج و تبليغ حجاب و

ص: 141

پوشش حداقلي به نفع جامعه نيست؛ زيرا تبليغ و ترويج اين گونه حجاب و پوشش، كم كم حجاب و پوشش اسلامي موجود در جامعه را به سمت بدحجابي و بي حجابي پيش مي برد - كه اكنون بعضي از علايم و آثار آن در برخي شهرهاي بزرگ آشكار گرديده است. با توجه به واقعيت موجود، بايد تمام ابزارهاي فرهنگ ساز جامعه از قبيل كتاب، مطبوعات و صدا و سيما را به سمت ارزش هاي اسلامي كه يكي از بارزترين آنها رعايت پوشش مطلوب است، هدايت نمود؛ لذا در پايان اين اثر به منظور حركت در مسير نهادينه شدن حجاب كامل اسلامي در جامعه، پيش نهادها و توصيه هايي ذكر مي گردد.

ص: 142

دخترانه، زمينه ي آشنايي عميق و تفصيلي دختران با معارف قرآني اين سوره درباره ي حجاب و پوشش، به طور صحيح و دقيق و كارشناسي شده فراهم گردد.

2. پيش نهاد مي گردد از برخي محصولات فرهنگي، مثل مجله ها به صورت ويژه نامه هاي هر چند وقت يكبار براي تبيين علمي و جذاب مسائل حجاب براي دختران استفاده شود؛ به عنوان مثال شماره ي ششم مجله ي «حديث زندگي» ويژه ي جوانان كه توسط موسسه ي فرهنگي دارالحديث چاپ مي گردد، ويژه ي عفاف و حجاب است كه مطالعه آن را به خواهران و بانوان توصيه مي كنيم.

3. در مراكز آموزش عالي و دانشگاه ها كه مقدار آگاهي و توانايي فهم دختران بيش تر است، جلسات پرسش و پاسخ درباره ي بعضي مسائل و شبهات جديد حجاب با حضور كارشناسان آگاه و مسلط ديني و اسلامي، با حضور زنان و خواهران مؤمن فرهيخته و دانشمند تشكيل گردد.

4. يكي از مراكز فرهنگي مهم كه نقش قابل توجهي در گسترش حجاب كامل دارد، سيماي جمهوري اسلامي است؛ زيرا تمام فيلم ها و برنامه هاي آن نقش الگودهي بسيار مهمي براي مردم دارد؛ بنابراين، جا دارد مسئولان سيماي جمهوري اسلامي به الگوپذيري مردم، خصوصاً

ص: 144

زنان و دختران، از حجاب و پوشش هنرمندان و مجريان تلويزيون، توجّه و دقت جدي نمايند.

4. مراكز فرهنگي و رسانه هاي جمعي، مثل مطبوعات با نگارش آثار و مقالات علمي و استدلالي به تبيين مسائل مهم و اساسي حجاب برتر بپردازند؛ زيرا همان گونه كه از لابلاي اثر حاضر روشن گشت، حجاب حداكثري و بيش تر بانوان يكي از احكامي است كه دين اسلام، بانوان را به آن ترغيب و تشويق نموده است. نكته ي فوق به منزله ي يك ملاك و معيار براي ارزيابي فعاليت هاي مطبوعاتي در ارتباط با ترويج فرهنگ حجاب و پوشش در جامعه اسلامي است؛ به اين معنا كه اگر نتيجه ي فعاليت هاي مطبوعاتي در راستاي تقويت و تحكيم منطقي حجاب و پوشش بيش تر و برتر باشد، مي توان گفت مطبوعات جامعه ي اسلامي، در اين مورد به وظيفه ي اسلامي خود عمل نموده اند؛ ولي اگر فعاليت هاي مطبوعاتي آنان منجر به تضعيف و تخريب مصاديق حجاب برتر باشد در حقيقت به رسالت مطبوعاتي خود عمل نكرده اند.

6. خانواده ها، خصوصاً مادران كه مسئوليت سنگين تري در تربيت دختران و ارتباط بيش تري با آنها دارند، خود در مواجهه با نامحرم از حجاب كامل، مثل چادر استفاده نمايند، تا از اين طريق فرزندان دختر نيز از همان كودكي با حجاب اسلامي آشنا شوند و با تمرين كردن نسبت به آن انس بگيرند. البته در كنار تمرين و عادت دادن آنان، لازم است مادران

ص: 145

ابعاد مختلف حجاب و پوشش و فوايد آن را براي دختران تبيين و آنها را به رعايت پوشش كامل اسلامي تشويق، و در انتخاب دوستان آنها توجه نمايند كه به مسائل شرعي و از جمله رعايت حجاب مقيد باشند.

7. به دليل تأثيرپذيري دانش آموزان و دانش جويان از مديران و معلمان و اساتيد، رعايت حجاب كامل از سوي كادر آموزشي مراكز آموزش و پرورش و دانشگاه تأثير رفتاري و عملي فراواني روي مخاطبان دارد. براي استمرار و تقويت حجاب كامل در بين كادر آموزشي، مسئولان مراكز مذكور بايد با تصميم گيري قاطع و منطقي اوّلاً، لزوم استفاده از حجاب كامل اسلامي را قانونمند كنند؛ ثانياً، افرادي كه حجاب كامل را رعايت مي كنند به شكل هاي مختلف مورد تشويق قرار گيرند؛ ثالثاً، پس از تبيين منطقي حكم حجاب با افراد متخلف، به طور قاطع و جدي و قانوني برخورد نمايند.

8. اگر برخي مراكز فرهنگي از شعارنويسي روي ديوارها براي ترويج فرهنگ حجاب كمك مي گيرند، در اين زمينه بايد از شعارهاي جذاب و مثبت استفاده كنند، مثل: حجاب سلاح زن است در مقابل نگاه هاي آلوده؛ حجاب پند است، نه بند.

ص: 146

افراد آشنا به مسائل و كارهاي فرهنگي، به خوبي مي دانند كه استفاده از شعارهاي منفي و داراي دافعه، نه تنها اثر مثبت ندارد، بلكه بر عكس باعث لجاجت و مقاومت در افراد بي حجاب مي گردد.

9. يكي از روش هاي تبليغ منفي بر ضد حجاب، خصوصاً در شكل چادر اين است كه معمولاً افراد باحجاب و چادري را افرادي بي سواد و بدون فرهنگ معرفي مي كنند و در مقابل، زنان بي حجاب را افراد با فرهنگ به حساب مي آورند.

با توجه به اين كه ادعاي فوق توسط بعضي افراد، خصوصاً رسانه هاي خارجي و غربي مطرح مي گردد، به منظور اثبات نادرستي اين ادعا دو پيشنهاد ارائه مي گردد:

الف) الگوهاي برجسته ي زنان محجبه و چادري در زمينه هاي مختلف به وسيله رسانه ها، مثل صدا و سيما و مطبوعات و … از طريق بيان جلوه هاي زندگاني، و موفقيت هاي آنها در كسب مدارج علمي و فرهنگي معرفي گردند. يكي از مطبوعاتي كه تا حدودي در اين زمينه موفق بوده است، مجله ي «پيام زن» است. در شماره هاي مختلف اين مجله مصاحبه هايي با زنان متدين و محجبه كه داراي موفقيت هاي علمي و فرهنگي بوده اند انجام شده است، كه مطالعه ي آنها به دختران و بانوان توصيه مي گردد.

ص: 147

ب) شركت فعال زنان محجبه و داراي مدارك علمي و فرهنگي سطح بالا در كنفرانس هاي خارجي و بين المللي، در خنثي نمودن تبليغات سوء رسانه هاي خارجي و غربي بر ضد زنان محجبه، نقش بسيار مؤثري دارد. يكي از نمونه هاي بارز آن، شركت گسترده و عالمانه ي زنان محجبه در اجلاس پكن بود كه نقش بسيار مؤثري را در تصحيح افكار جهانيان درباره ي زنان محجبه ايراني داشته است.(1)

10. همان گونه كه حكومت هاي لائيك و ضد دين، مثل حكومت رضاخان در ايران و حكومت آتاتورك در تركيه، با طرح كشف حجاب، به طور برنامه ريزي شده به مقابله با آن برخاستند؛ و رژيم طاغوتي شاه نيز به دليل ماهيت ضد ديني براي مقابله با دين و مقوله هاي ديني، مثل حجاب، داراي طرح و برنامه ي مشخص بود؛(2) لازم است حكومت هاي ديني، از جمله جمهوري اسلامي نيز براي مقابله با بي حجابي و بدحجابي، كه از مظاهر هجوم فرهنگي غرب است، داراي طرح روشن و مشخص و دقيق و كارشناسانه باشد؛ از اين رو، پيش نهاد مي شود شورايي از كارشناسان مسائل شرعي و جامعه شناختي و روان شناختي حجاب، با

ص: 148

نظارت و حمايت شوراي عالي انقلاب فرهنگي تشكيل شود و طرحي جامع براي مبارزه ي سنجيده و كارشناسي شده با مقوله ي بدحجابي و راه هاي گسترش حجاب برتر تهيه نمايند. در تهيه ي طرح مذكور لازم است از تجربه هاي زنان محجبه و فرهيخته ي حوزوي و دانشگاهي نيز استفاده شود.

11. به زنان و دختران متدين و عفيف پيش نهاد مي شود به طور مستمر مطالعات و تحقيقات خود را درباره ي فلسفه، فوايد و مسائل حجاب افزايش دهند. اين كار دو فايده ي مهم دارد:

الف) اعتقاد و ايمان آنها به حقانيت احكام متعالي و نوراني اسلام، افزايش مي يابد و در نتيجه التزام عملي آنها به رعايت حجاب برتر بيش تر مي شود.(1)

ص: 149

ب) از طريق فوق بهتر مي توانند به تبليغ و ترويج صحيح و منطقي حجاب برتر اقدام نمايند و حتي در مواقع لازم، از طريق جهاد فرهنگي به پاسخ گويي شبهات مخالفان حجاب نيز اقدام نمايند.(1)

12. متأسفانه برخي مطبوعات، با روش سلبي، يعني از طريق تخريب حجاب برتر، مثل چادر، به طور غير مستقيم به ترويج حجاب و پوشش مورد علاقه ي خود مي پردازند و چون اين روش، روش صحيح و معقولي نيست، به اين گونه مطبوعات توصيه مي شود به جاي پيش گرفتن روش تخريبي و سلبي، با ابزار منطق و دليل به ترويج حجاب مورد نظر خود بپردازند. به نمونه هايي از روش تخريبي و القائات منفي برخي مطبوعات برضّد چادر مشكي و حجاب برتر توجه كنيد:

الف) مصاحبه ي عمومي كوچه و بازاري درباره ي مسائل تخصصي.

يكي از مجلات در يك مصاحبه ي عمومي با مردم كوچه و بازار، با طرح اين پرسش كه «خانم چرا سياه مي پوشيد؟»(2)

با القاي غير مستقيم افكار انحرافي، سعي در تخريب حجاب تيره و چادر مشكي نموده است.

ص: 150

اساساً ترديدي نيست اين گونه مصاحبه هاي كوچه و بازاري كه معمولاً نظرهاي علمي و كارشناسي در آنها مطرح نمي شود، در مورد مسائل تخصصي، مانند مسئله ي پوشش و لباس، ارزش و اعتبار علمي ندارد.

ب) استفاده ي ابزاري از جوانان. يكي از روزنامهها نيز در عملي مشابه مصاحبه ي مذكور، در يك نشست، به همراه بعضي دختران و پسران، بدون حضور كارشناسان و بدون استناد به نظرهاي كارشناسي، به چاپ نظرهاي آنها درباره ي لباس پرداخته است.(1)

واضح است كه چنين روشي نيز از نظر علمي و كارشناسي فاقد ارزش و اعتبار است و بيش تر به استفاده ي ابزاري از جوانان شباهت دارد.

ج) استفاده ي ابزاري از ادبيات. روزنامه اي در يك قطعه ي ادبي، با القاي غير مستقيم، به نكوهش بعضي از مصاديق پوشش مشكي در سطح جامعه پرداخته است.(2)روشن

است كه درباره ي مسائل مهم و نيازمند كارشناسي، مثل مسئله ي لباس، نمي توان از نوشته هاي ادبي استفاده نظري و علمي نمود، بلكه بايد با برگزاري نشست هاي علمي و كارشناسي، كارآمدي يا ناكارآمدي يك نوع حجاب و لباس را مشخص نمود.

ص: 151

با توجه به روش هاي غير عقلايي ياد شده، به اين گونه مطبوعات توصيه مي شود براي فرهنگ سازي صحيح و عميق از روش هاي عقلايي استفاده نمايند.

13. همان گونه كه در ضمن نوشته ي حاضر آشكار شد، علت بسياري از اظهار نظرهاي نادرست و غير دقيق در زمينه ي ابعاد ديني حجاب، اين است كه افرادي بدون آشنايي با احكام ديني و بدون مطالعه و تحقيق درباره ي مسائل حجاب ديني و اسلامي، به خود اجازه ي اظهارنظر مي دهند. واقعاً جاي تعجب است كه در عصر پيشرفت علم، بعضي از مطبوعات از مواجهه ي كارشناسانه با مقوله ي حجاب و پوشش گريزانند و با سوء استفاده از آزادي، به روش هاي غير علمي و غير منطقي روي مي آورند؛ به رسانه ها و مطبوعاتي كه در صدد طرح مسائل ديني و مذهبي هستند پيش نهاد مي شود با ايجاد ارتباط صميمي با حوزه ي علميه ي قم و مراكز پژوهشي آن، زمينه ي همكاري نزديك در طرح مسائل ديني به طور علمي و كارشناسانه را فراهم نمايند. شايسته ي ذكر است اكنون با تأسيس مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه، زير نظر شوراي عالي حوزه ي علميه قم، زمينه ي همكاريهاي نزديك بين فرهيختگان حوزوي و اصحاب رسانه ها و مطبوعات به خوبي فراهم شده است.

14. مشكل ديگر - كه در ضمن اثر حاضر موارد متعددي از آن مطرح گرديد - اين است كه اظهار نظرها در زمينه ي حجاب در عرصه ي برخي مطبوعات، بعضاً بدون ذكر سند و مدرك و دليل صورت مي گيرد؛ مثلا ً

ص: 152

فردي ادعا مي كند كه چادر در زمان قاجار جا افتاده است و ريشه ي ديني و مذهبي ندارد،(1)

ولي هيچ سند و مدركي براي ادعاي خود نقل نمي كند. روشن است كه اين گونه اظهار نظرهاي بدون سند و مدرك فاقد ارزش علمي است؛ از اين رو به مطبوعات توصيه مي گردد در بيان ادعاها و اظهار نظرها، علاوه بر استفاده از نظرهاي علمي و كارشناسانه، ابتدا از وجود اسناد و مدارك معتبر و كافي براي بيان يك مدعا مطمئن شوند و سپس به چاپ آن اقدام نمايند.

15. افرادي كه خود يا يكي از اقوام و دوستانشان به كشورهايي كه مروّج فرهنگ برهنگي اند، مانند كشورهاي اروپايي و غربي، مسافرت نموده اند، به خوبي مي دانند كه رابطه ي مستقيمي بين كاهش مقدار پوشش افراد، خصوصاً زنان، و افزايش جرايم و مفاسد جنسي وجود دارد. يك بانوي تازه مسلمان امريكايي مي گويد:

در زمستان كه مردم مجبورند به جهت سردي هوا خود را پوشانيده و پوشش بيش تري داشته باشند، به طور طبيعي و كاملاً محسوسي در امريكا تجاوز به عنف نسبت به زن كم تر مي شود، لكن در تابستان كه زنان، علاوه بر گرماي هوا، به پيروي از مدهاي جلف و فاسد كننده، خود نيز دنبال بهانه اي هستند تا هر چه ممكن است لباس خود را

ص: 153

سبك نموده و به بهانه ي گرما، اعضاي حساس بدن خود را در معرض ديد مردها قرار دهند، تجاوز به عنف نسبت به زنان حتي پيرزنان نيز افزايش مي يابد و تا آن جا پيش مي رود كه در اين فصل راهبه ها نيز مورد حمله ي مردان جنايتكار قرار مي گيرند.(1)

به محققين و پژوهشگران توصيه مي شود به طور تطبيقي و مقايسه اي درباره ي مقدار جرايم و مفاسد جنسي در كشورهاي اسلامي، كه اكثراً مقيد به رعايت پوشش در اجتماع هستند، با كشورهايي كه برهنگي در آنها رواج دارد، همانند بسياري از كشورهاي اروپايي و غربي، تحقيقاتي انجام دهند تا براي افرادي كه درباره ي مطلب ياد شده ترديد دارند، به طور علمي آشكار گردد كه واقعاً بين افزايش پوشش و كاهش جرايم جنسي و بالعكس، رابطه ي معناداري وجود دارد.

16. در ضمن اثر حاضر آشكار شد كه استفاده از چادر مشكي داراي ريشه هاي قرآني و روايي است؛ از اين رو به اهل قلم و مطبوعات توصيه مي شود در مواجهه با سنت و سيره هاي موجود در بين مسلمين، مثل سيره و سنت استفاده ي زنان مسلمان از چادر مشكي، كه داراي ريشه ي قرآني و اسلامي است با احتياط و دقت مواجه شوند و اين گونه نباشد كه به راحتي به نقض سيره و سنّت اسلامي اقدام كنند. اميرمؤمنان علي(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) مي فرمايند:

ص: 154

لا تنقض سنة صالحة عمل بها صدور هذِهِ الامة و اجتمعت بها الالفة و صلحت عليها الرعية و لا تُحدثنَّ سنة تضرّ بشيءٍ من ماضي تلك السنن فيكون الاجر لمن سنَّها و الوزر عليك بما نقضت منها؛(1) آداب پسنديده اي را كه بزرگان اين امت به آن عمل كردند و ملت اسلام با آن پيوند خورده و رعيت با آن اصلاح شدند برهم مزن، و آدابي كه به سنت هاي خوب گذشته زيان وارد مي كند پديد نياور، كه پاداش براي آورنده ي سنّت و كيفر آن براي تو باشد كه آنها را درهم شكستي.

17. در نوشته ي حاضر به طور مستند اثبات گرديد كه متأسفانه برخي مطبوعات و افراد از آزادي كه به بركت جانفشاني صدها هزار شهيد گلگون كفن به دست آمده است به نحو شايسته و صحيح در راه تبيين و نشر حقايق استفاده نمي كنند، بلكه برعكس، در راه ترويج اباطيل و شبهه ها و سست كردن ارزش هاي الهي جامعه اسلامي، همانند حجاب، از آزادي سوء استفاده مي كنند. به نظر مي رسد يكي از علل اين سوء استفاده، عدم تبيين صحيح و علمي محدوده ي آزادي بيان و قلم است كه باعث گرديده عده اي تصور كنند به بهانه آزادي، مجاز به تبليغ و ترويج هر فكر و عملي به هر شكل و قيمتي ولو با شيوه هاي غير علمي، مثل ادعاهاي بدون دليل و

ص: 155

ترويج دروغ و تهمت مي باشند. ثمره ي چنين تصور نادرستي به هر حال اين واقعيت تلخ عيني را منجر گرديده است كه عده اي با نشر اكاذيب در مورد مباني حجاب اسلامي، زمينه ي تشويش اذهان عمومي، به خصوص بانوان و دختران جوان در زمينه ي حجاب و پوشش اسلامي را فراهم كرده اند. حال پرسش اساسي اين است كه مسئوليت تشويش، سرگرداني و در نتيجه سستي آشكار نسبت به رعايت حجاب كه در برخي از بانوان و دختران در اثر انتشار شبهه ها در زمينه ي حجاب اسلامي مشاهده مي گردد به عهده كيست؟ به نظر مي رسد، مسئوليت تشويش و سستي ياد شده، بيش از همه بر دوش افرادي است كه به جاي تبيين دقيق و عميق مفهوم و معناي آزادي قلم و بيان و حد و مرزهاي آن در يك جامعه اسلامي،(1)

پيوسته فرياد به خطر افتادن آزادي سر داده و مي دهند. به اين گونه افراد و به افرادي كه با سوءاستفاده از آزادي، شبهه هايي را در زمينه ي ارزش هاي اسلامي، مانند حجاب، با ابزار قلم و بيان در جامعه منتشر نموده و مي نمايند، توصيه مي شود درباره ي حد و مرز آزادي و تفاوت آزادي در جامعه ي اسلامي و جامعه ي غربي به مطالعه و پژوهش عميق بپردازند.

ص: 156

گرفت؛ زيرا چادر و حجاب زنان مسلمان را يكي از عوامل بزرگ براي بقاء استقلال شخصيت اسلامي كل جامعه ي مسلمانان و حفظ هويت اسلامي آن ديدند و آن را مانع سياسي و اقتصادي و فرهنگي خود شناختند.(1)

حضرت آيت الله خامنه اي:

آيا جنايتي از اين بزرگ تر نسبت به زن هست كه زن را با آرايش، مد و جلوه گري زيورآلات سرگرم كنند و از او به عنوان يك ابزار و وسيله استفاده كنند؟ امروز سر و سينه را از زيورآلات پر كردن و آرايش و مد و لباس را بت قرار دادن، براي زن انقلابي مسلمان ننگ است، چادر بهترين نوع حجاب و نشانه ي ملي ماست.

* آيا حجاب از ضروريات دين است؟ حكم كساني كه به آن بي اعتنايي مي كنند چيست؟

حضرت آيت الله خامنه اي:

اصل حجاب ضروري دين محسوب است، ولي بعضي فروع آن ممكن است ضروري نباشد و بي اعتنايي به اصل حجاب و عدم رعايت آن معصيت و گناه است.

حضرت آيت الله تبريزي:

ص: 158

اصل حجاب براي زنان از ضروريات دين است و حكم كساني كه به آن بي اعتنايي نمايند، حكم بي اعتنايي به ساير تكاليف ديني است.

حضرت آيت الله صافي:

اصل وجوب حجاب في الجمله از ضروريات اسلام است و منكر آن مرتد است، ولي بي اعتنايي به آن با عدم انكار وجوب آن باعث فسق است.

حضرت آيت الله سيستاني:

اصل حجاب از مسلمات شريعت است و در قرآن آمده است، ولي كساني كه توجّه به وضوح آن ندارند، انكار آنها مستلزم انكار نبوت نيست و بي اعتنايي عملي گناه است.

حضرت آيت الله مكارم شيرازي:

آري حجاب از ضروريات دين است، ولي انكار آن براي كساني كه از ضروري بودن آن آگاهي ندارند، موجب ارتداد نمي شود.

حضرت آيت الله بهجت:

بي اعتنايي به حجاب گناه است و داشتن حجاب واجب است.

ص: 159

تصویر

* پوشيدن جوراب نازك و بدن نما براي خانم ها در بيرون از منزل و انظار نامحرمان چه صورت دارد؟ و بيرون گذاشتن موهاي سر از چادر و مقنعه توسط خانم ها در ديد نامحرمان چگونه است؟

حضرت آيت الله خامنه اي:

پوشانيدن بدن از نامحرمان بر زن واجب است و چنين جوراب هايي براي حجاب شرعي واجب كفايت نمي كند و پوشيدن تمام موي سر در برابر نامحرمان واجب است.

ص: 160

* آرايش زنان در خيابان ها و بيرون گذاشتن مقداري از موها و پوشيدن جوراب بدن نما و لباس هاي محرك چه صورت دارد؟

حضرت آيت الله خامنه اي:

بر زن واجب است تمام بدن و موي و زينت خود را از نامحرم بپوشاند.

حضرت آيت الله فاضل لنكراني:

حرام است.

حضرت آيت الله بهجت:

حرام است.

حضرت آيت الله صافي گلپايگاني:

حرام است.

حضرت آيت الله مكارم شيرازي:

بدون شك جايز نيست.

حضرت آيت الله تبريزي:

جايز نيست.

حضرت آيت الله سيستاني:

جايز نيست.

ص: 161

تصویر

* عدّه اي همراه با تبليغات فرهنگي دشمن، در روزنامه ها و سخنراني هايشان مي گويند: چادر مشكي براي بانوان مكروه است و بايد پوشش جديد، مانند مانتو و كت و دامن با رنگ هاي متنوع، جاي گزين چادر مشكي شود. آيا چنين حرف و اقدامي صحيح است يا نه؟ خواهشمند است نظر شريفتان را مرقوم فرماييد.

حضرت آيت الله خامنه اي:

اين صحبت صحيح نيست، و بهترين حجاب، پوششِ چادر است، و چادر سياه هم بي اشكال است و كراهت ندارد.

ص: 162

حضرت آيت الله تبريزي:

زن بايد بدن خود را در غير وجه و كفين، از نامحرم بپوشاند و نيز بايد زينت خود را بپوشاند و لباسي كه زينت حساب مي شود بايد آن را هم بپوشاند، و با چادر بهتر مي تواند بدن و زينت را بپوشاند و چادر سياه، مثل عباي سياه كراهت ندارد.

حضرت آيت الله بهجت:

اين اقدام باطل است.

حضرت آيت الله صافي گلپايگاني:

نظريه ي مذكور صحيح نيست و مفاسد بسيار دارد. متأسفانه در اين زمان عدّه اي اصرار بر آشكار شدن مفاتن زن و خروج او از ستر و عفاف، كه حافظ شخصيت و ارزش و متانت اوست دارند و مع الاسف مي خواهند اين امر را اسلامي جلوه دهند؛ در حالي كه برخلاف اسلام است.

حضرت آيت الله فاضل لنكراني:

چادر مشكي بهترين نوع حجاب است و پوشيدن لباس هايي كه جلب توجه كند حرام است.

حضرت آيت الله مكارم شيرازي:

با توجه به اين كه در حال حاضر رنگ مشكي براي حفظ پوشش زنان بهتر است، كراهت آن ثابت نيست.

ص: 163

تصویر

* امروز يك حركت خزنده اي عليه چادر، كه يك حجاب ملّي و سنّتي است آغاز گرديده است، خواهشمنديم نظر مبارك را در اين مورد مرقوم فرماييد.

حضرت آيت الله فاضل لنكراني:

سزاوار است خانم ها از چادر استفاده كنند؛ چون چادر در كشور اسلامي ايران از مظاهر و شعاير اسلام مي باشد و با حفظ اين شعار سعي كنند بانوان محترم، حركت مورد سؤال را خنثي كنند.

حضرت آيت الله صافي گلپايگاني:

ص: 164

چادر بهترين پوشش براي خانم هاست، چون تمامي مفاتن بدن را مي پوشاند. خانم هاي مسلمان بايد آداب و سنن اسلامي را در لباس پوشيدن مراعات كنند و از تجدّدگرايي مضرّ پرهيز كنند.

حضرت آيت الله بهجت:

چادر حجاب پسنديده است.

حضرت آيت الله سيستاني:

چادر حجاب بهتر است و سزاوار نيست زن هاي مؤمن بدون چادر خارج شوند.

حضرت آيت الله مكارم شيرازي:

حجاب يكي از قوانين مسلّم اسلام است و اساس آن پوشاندن بدن و موها غير از صورت و دست ها تا مچ است؛ ولي بي شك چادر حجاب برتر است.

حضرت آيت الله تبريزي:

پوشيدن بدن بر زن واجب، و بهترين نوع پوشش واجب، همان چادر مشكي است كه زن هاي مؤمنه خود را با آن مي پوشانند.

ص: 165

تصویر

* نظر جنابعالي در مورد پوشيدن لباس هايي كه عكس يا علامت مربوط به كشورهاي غربي روي آن نقش بسته است چيست؟

حضرت آيت الله خامنه اي:

استفاده از اين گونه لباس ها كه ترويج فرهنگ غير مسلمين مهاجم بر مسلمين است، اشكال دارد. (1)

حضرت آيت الله فاضل لنكراني:

بهتر است از اين نوع لباس ها استفاده نكنند.

ص: 166

حضرت آيت الله صافي گلپايگاني:

مسلمين از اين گونه لباس ها استفاده نكنند.

حضرت آيت الله تبريزي:

براي مؤمن سزاوار نيست لباسي بپوشد كه او را از زيّ مؤمنين خارج كند.

حضرت آيت الله مكارم شيرازي:

هرگاه سبب ترويج فرهنگ بيگانگان گردد اشكال دارد.

تصویر

* بعضاً مشاهده مي شود كه بعضي از افراد در مجالس عقد و عروسي و عدّه اي در انظار عمومي، اقدام به نصب كراوات و پاپيون بر روي پيراهن خود مي نمايند، حكم شرعي استفاده از لوازم مذكور چيست؟

ص: 167

حضرت آيت الله خامنه اي:

بستن كراوات و پاپيون چون تقليد و ترويج از فرهنگ مهاجم غير مسلمين است جايز نيست.(1)

حضرت آيت الله صافي گلپايگاني:

كراوات و پاپيون شعار كفار است و مسلمين نبايد از آنها استفاده كنند.

حضرت آيت الله مكارم شيرازي:

با توجه به اين كه كراوات و پاپيون در محيط ما ترويج فرهنگ بيگانه محسوب مي شود، استفاده از آن اشكال دارد.

حضرت آيت الله تبريزي:

براي مؤمن سزاوار نيست لباسي بپوشد كه او را از زيّ مؤمنين خارج كند.

حضرت آيت الله بهجت:

خلاف احتياط است.

ص: 168

تصویر

* 1) برخورد زن همراه با چهره ي خندان و متبسّم با مردان نامحرم هنگام خريد از مغازه ها و ساير برخوردها چه صورت دارد؟

* 2) خنديدن زنان و دختران با صداي بلند در خيابان و يا انجام برخي حركات ديگر كه موجب جلب توجّه نامحرمان مي شود چگونه است؟

حضرت آيت الله خامنه اي:

1) صحبت كردن و خنديدن با نامحرم اگر موجب مفسده باشد جايز نيست.

2) از هر كاري كه موجب جلب توجّه نامحرم مي شود بايد پرهيز نمود.

ص: 169

حضرت آيت الله فاضل لنكراني:

1 و 2) به طور كلي دختران و زنان بايد در مقابل مردان نامحرم به نحوي لباس بپوشند و راه بروند و صحبت كنند كه موجب توجّه و نگاه سوء و تهييج مردان نشوند و اگر كردند گناه بزرگ است.

حضرت آيت الله بهجت:

1) هر كاري كه معرضيت ريبه و يا فتنه در آن است جايز نيست.

2) جايز نيست.

حضرت آيت الله مكارم شيرازي:

1) اشكال دارد و هنگام ضرورت نبايد از مكالمات عادي تجاوز كنند.

2) بهتر است زنان و دختران مسلمان از اين گونه كارها بپرهيزند و اگر منشأ فسادي شود جايز نيست.

حضرت آيت الله تبريزي:

1) اگر از روي التفات كاري را كه موجب جلب نظر اجانب شود انجام دهند اشكال دارد.

2) زن عفيف اين كار را نمي كند، بلكه اگر معرض تهييج شهوت براي يكي از طرفين باشد حرام است.

ص: 170

حضرت آيت الله لطف الله صافي:

1) مخالف نص قرآن است ولايخضعن بالقول فيطمع الذي في قلبه مرض.

2) جايز نيست.

تصویر

ص: 171

* برخي در مورد مسائل زنان اظهار نظرهاي نامناسبي را ابراز مي كنند، مانند بحث دوچرخه سواري يا ورزش بانوان، يا در مورد حجاب اظهار مي دارند كه به نظر ما كُت و دامن جهت حجاب كفايت مي كند. نظر حضرتعالي در اين زمينه ها چيست؟

حضرت آيت الله خامنه اي:

اظهارنظر در مسائل ديني و احكام شرعي بر كساني كه صاحب نظر نيستند جايز نيست؛ و بر مؤمنين واجب است در تمام احكام ديني به مراجع بزرگوار تقليد و اسلام شناسان مورد وثوق و اعتماد مراجعه نمايند.

حضرت آيت الله تبريزي:

ترويج اموري كه مبدأ نشر فساد در جامعه يا بي عفّتي زنان و دختران شود جايز نيست؛ و پوشيدن لباسي كه تمام حجم بدن آنان را نشان دهد كه لباس زينت حساب بشود، كفايت نمي كند.

حضرت آيت الله صافي گلپايگاني:

امور مذكوره معرضيّت براي مفسده دارد. بانوان بايد جدّاً از آن بپرهيزند.

حضرت آيت الله بهجت:

هر چه باعث فتنه و فساد باشد اشكال دارد.

ص: 172

حضرت آيت الله مكارم شيرازي:

هر چه موجب اشاعه ي مفاسد اخلاقي گردد حرام است.

حضرت آيت الله صافي گلپايگاني:

امور مذكوره معرضيّت براي مفسده دارد. بانوان بايد جدّاً از آن بپرهيزند.

تصویر

* برخي از مادران، فرزندان دختر خود را كه به بلوغ شرعي نرسيده اند با سر و پاي برهنه درخيابان ها و مجالس در حضور نامحرمان مي آورند، مستدعي است وظيفه ي والدين را در قبال فرزندان خود بيان بفرماييد و اين بي اعتنايي چه صورت دارد؟

حضرت آيت الله فاضل لنكراني:

بر پدر و مادر است كه فرزندان خود را با آداب و رسوم اسلامي و وظايف شرعي آشنا كنند و چنانچه موارد

ص: 173

مذكور موجب تهييج و مفسده شود، اگر چه بچه مميز نباشد، بايد آنان را بپوشانند و حفظ كنند تا جامعه آلوده و بي بندوبار نشود.

حضرت آيت الله سيستاني:

بر غير بالغ، پوشيدن واجب نيست؛ ولي پدر و مادر لازم است كه فرزند خود را به رعايت آداب و شئون اسلامي وادار نمايند و در تربيت صحيح شرعي آنان بكوشند.

حضرت آيت الله بهجت:

تمرين اطفال بر وظايف شرعيه به عهده ي والدين است.

حضرت آيت الله صافي گلپايگاني:

كار صحيحي نيست و والدين موظف اند دختر را از كودكي به رعايت حجاب و گريز از نامحرم عادت دهند و اگر در اين امر مسامحه كنند و دختر را نسبت به نامحرم بي تفاوت نمايند، شريك در معاصي دختر هستند. در حديث وارد شده است كه در مجلسي كه حضرت رضا(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) تشريف داشتند و عدّه اي نيز حضور داشتند، دختر بچه اي وارد شد؛ حضار در مجلس يكي يكي دختر را مورد نوازش قرار دادند، تا رسيد به حضرت رضا(عَلَيْهِ السَّلاَمُ) آن حضرت از سن دختر سؤال كردند؛ گفته شد پنج سال دارد؛ حضرت دختر را از خود دور كرد و رفتاري كه ديگران كرده بودند

ص: 174

ننمودند؛ و اعمال آن بزرگوار بايد براي زن مسلمان سرمشق باشد.

حضرت آيت الله مكارم شيرازي:

بر پدر و مادر لازم است فرزندان خود را به مسائل اسلامي از زمان طفوليت آشنا كنند.

حضرت آيت الله تبريزي:

پوشش بر دختران نابالغ واجب نيست؛ لكن وظيفه ي والدين است كه دخترانشان را به پوشش اسلامي عادت دهند و فرزندانشان را با احكام اسلامي تربيت نمايند.

تصویر

ص: 175

* در صورتي كه زن مي داند مرد نامحرم به قصد لذت به صورت و دست هاي معمولي زينت نشده ي او نگاه مي كند، در اين فرض پوشاندن صورت و دست ها لازم است يا نه؟

حضرت آيت الله خامنه اي:

در فرض مذكور بايد حتي وجه و كفين خود را هم بپوشاند.

حضرت آيت الله تبريزي:

بلي در اين صورت بنابر احتياط پوشاندن لازم است.

حضرت آيت الله صافي گلپايگاني:

دست و صورت بنابر احتياط واجب بايد پوشيده شود. (جامع الاحكام 2/165).

حضرت آيت الله فاضل لنكراني:

بلي پوشاندن آن لازم است

حضرت آيت الله بهجت:

پوشاندن دست و صورت مطلقا بنابر احتياط لازم است.

تصویر

ص: 176

4. ابن عربي؛ احكام القرآن، بيروت: دارالكتب العلميه، الطبعة الاولي، 1408 ه- . ق.

5. ابن منظور المصري، ابي الفضل جمال الدين؛ لسان العرب، بيروت: دار صادر، الطبعه الاولي، 1410 ه- .ق

6. ابوالحسني، علي؛ سياه پوشي در سوگ ائمه ي نور، قم: مؤسسه الهادي، چاپ اوّل، بهار 1375.

7. الآلوسي، ابي الفضل شهاب الدين السيد محمود؛ روح المعاني في تفسير القرآن، بيروت: دار احياء التراث، الطبعة الرابعة، 1405 ه- . ق .

8. امين، سيد نصرت بيگم؛ تفسير مخزن العرفان، اصفهان: چاپ نشاط.

9. باقري، خسرو؛ نگاهي دوباره به تربيت اسلامي، تهران: انتشارات مدرسه، چاپ سوم، زمستان 1374.

10. البحراني، يوسف؛ الحدائق الناضرة في احكام العترة الطاهرة، مؤسسة النشر الاسلامي. 1363 ه- . ش .

11. البيضاوي، ناصر الدين ابي سعيد عبد الله؛ انوار التنزيل و اسرار التأويل، بيروت: دار صادر.

12. بيگم شيرازي، زينب؛ جوابيه مقاله ي ضالّه طالبين رفع حجاب، به كوشش رسول جعفريان، مجله ي پيام زن، شماره ي 112.

13. پلنگي، محبوبه؛ زنان در الجزاير، مجله ي پيام زن، شماره ي 59.

ص: 178

14. الجوهري، اسماعيل بن حماد؛ الصحاح، تحقيق احمد عبدالغفور عطار، بيروت: دار العلم للملايين، الطبعه الرابعه.

15. حداد عادل، غلامعلي؛ فرهنگ برهنگي و برهنگي فرهنگي، تهران: انتشارات سروش، چاپ ششم. 1374.

16. الحّراني، ابو محمد الحسن بن علي ابن الحسين ابن شعبه؛ تحف العقول عن آل الرسول(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، ترجمه ي احمد جنتي، انتشارات علميه ي اسلاميه، اسفند 1354.

17. الحر العاملي، محمد بن الحسن؛ وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعه، بيروت: چاپ دار احياء التراث العربي.

18. حسينيان، روح الله؛ حريم عفاف، (حجاب، نگاه)، چاپ اول، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، تابستان 1372.

19. الحسيني الزبيدي، سيد محمد بن احمد؛ تاج العروس من جواهر القاموس، تحقيق علي شيري، بيروت: انتشارات دار الفكر، الطبعه الاولي، 1414 ه- . ق .

20. الخطيب العدناني؛ الملابس و الزينه في الاسلام، مؤسسة انتشار العربي، الطبعة الاولي 1999.

21. خويي، ابوالقاسم؛ شرح عروه الوثقي، كتاب الصلاة.

22. راغب اصفهاني؛ معجم مفردات الفاظ القرآن، تحقيق نديم مرعشلي، دار الكاتب العربي.

ص: 179

23. رحماني، حجت الله؛ اعجاز رنگ سياه، چرا چادر مشكي، نشريه ي فيضيه، 7 آذر 1379.

24. رفيع، جلال؛ يادداشت ها و رهاوردهاي سفر نيويورك در بهشت شدّاد، آمريكاي متمدن، آمريكاي متوحش، تهران: مؤسسه ي اطلاعات، چاپ اوّل، 1370 ه- . ش.

25. زمخشري، محمود بن عمر؛ الكشّاف، عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الاقاويل في وجوه التاويل، بيروت: ناشر دار الكتاب العربي، الطبعه الثالثه، 1407 ه- . ق .

26. زنجاني، فياض؛ رساله ي حجابيه، مجله ي كيهان انديشه، شماره ي 60، خرداد و تير 1374.

27. زيدان، عبدالكريم؛ المفصل في احكام المرأة والبيت المسلم في الشريعة الاسلامية، بيروت: مؤسسة الرسالة، الطبعة الثالثة، 1417 ه- . ق.

28. سادات فخر، سيد علي؛ حجاب ارزش يا روش، مجله ي كتاب نقد، شماره ي 17، ويژه ي فمينيزم.

29. السجستاني الازدي، ابي داود سليمان بن الاشعث؛ سنن ابي داود، طبع دار الكتب العربي.

30. الشرتوني، سعيد الخوري، اقرب الموارد في فصح العربيه و الشوارد، تهران: دارالاسوة للطباعة و النشر، الطبعة الاولي؛ 1374 ه- . ش.

ص: 180

31. شعراني، ابوالحسن؛ دمع السجوم، ترجمه ي نفس المهموم، تهران: انتشارات علميه اسلاميه، ربيع الاول 1374 ه- . ق.

32. -------------------------؛ نثر طوبي، دائرة المعارف لغات قرآن مجيد، انتشارات اسلاميه.

33. صافي، محمود؛ الجدول في اعراب القرآن و صرفه و بيانه، دمشق: دارلارشي، الطبعة الاولي، 1411 ه- . ق.

34. صبوري اردوباري، احمد؛ آيين بهزيستي اسلام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ اوّل، تابستان 1367.

35. الصدوق، ابن جعفر محمدبن علي بن الحسين بن بابويه القمي؛ المقنع، قم: مؤسسة الامام الهادي(عَلَيْهِ السَّلاَمُ)، 1415 ه- . ق .

36. ----------------------------------------------------------------------؛ الخصال، صحّحه و علّق عليه علي اكبر الغفاري، منشورات جماعة المدرسين، طبع شهريور 1362.

37. ---------------------------------------------------------------------------؛ من لا يحضره الفقيه، قم: مؤسسه ي النشر الاسلامي، الطبعة الثانية، 1404ه- . ق.

38. صفي پور، عبدالرحيم؛ «منتهي الارب في لغة العرب»، چاپ اسلاميه، جمادي الثاني 1377.

39. الطباطبايي، سيد محمد كاظم؛ العروه الوثقي، قم: ناشر مكتبه الوجداني.

ص: 181

40. الطباطبايي، محمد حسين؛ الميزان في تفسير القرآن، قم: مؤسسه ي مطبوعاتي اسماعيليان، الطبعة الثانية، 1394 ه- . ق .

41. طبرسي، ابوعلي الفضل بن الحسن؛ مجمع البيان في تفسير القرآن، طبع كتابفروشي اسلاميه.

42. الطبرسي، ابومنصور؛ الاحتجاج، بيروت: منشورات مؤسسه الاعلمي للمطبوعات.

43. طريحي، فخرالدين؛ مجمع البحرين، تحقيق سيد احمد حسيني، تهران: انتشارات مرتضوي، چاپ دوّم، شهريور 1362.

44. الطوسي، محمد حسن؛ التبيان في تفسير القرآن، بيروت: داراحيا التراث العربي.

45. طيبي، ناهيد؛ حجاب و عفاف مروري دوباره، مجله ي پيام زن، شماره ي 95 - 96.

46. عابديني، احمد؛ عاشورا، حفظ كرامت و حجاب، مجله ي پيام زن، شماره ي 69.

47. عابديني، عِلّيه، دراسات في سيكولوجية الملابس، قاهره: دارالفكر العرب، 420 ه- . ق.

48. الفراهيدي، خليل بن احمد؛ العين، تحقيق مهدي محزومي، بيروت: دار الهجره الطبعه الثانيه، 1409 ه-..ش.

ص: 182

49. فرزان، ناصر؛ رنگ و طبيعت، دانش رنگ ها، تهران: چاپ اوّل، 1375.

50. فضل الله، محمدحسين؛ مصاحبه درباره ي جوانان، ورزش و حجاب، دنياي جوان، مجله ي پيام زن، شماره ي 74، ارديبهشت 1377.

51. فلسفي، محمد تقي؛ جوان از نظر عقل و احساسات، تهران: هئيت نشر معارف اسلامي، چاپ دوازدهم، 1344ش.

52. -------------------------؛ كودك از نظر وراثت و تربيت، تهران: انتشارات الحديث، چاپ اول، 1368ش.

53. فيض كاشاني، ملا محسن؛ تفسير صافي، منشورات مؤسسة الاعلمي للمطبوعات، بيروت: الطبعة الثانية، 1402 ه- . ق.

54. ----------------------------------- ؛ المحجة البيضاء في تهذيب الاحياء، قم: دفتر انتشارات اسلامي، الطبعة الثانية.

55. فيومي، احمد بن محمد؛ المصباح المنير، بيروت: المكتبه العلميه.

56. قانع، سيد مهدي؛ انسان، پوشش و ريشه هاي تاريخي، مجله ي پيام زن، شماره هاي 18، 19، 20.

57. القمي، شيخ عباس؛ سفينه البحار و مدينه ي الحكم و الآثار، بيروت: دار التعارف للمطبوعات.

58. كليني، محمد بن يعقوب؛ اصول و فروع كافي، چاپ دارالكتب الاسلاميه.

ص: 183

59. گلي زواره، غلامرضا؛ استعمار و استبداد و هجوم به فرهنگ عفاف و حجاب، پيام زن؛ شماره ي 70.

60. گوهري، سيد اسماعيل؛ آرزوي شهادت در بيان معصومين(عَلَيْهِ السَّلاَمُ)، تهران: انتشارات اميري، چاپ اول، مرداد 1366.

61. لسان التنزيل، به اهتمام مهدي محقق، مركز انتشارات علمي و فرهنگي، چاپ دوم 1362.

62. لوشر، ماكس؛ روانشناسي رنگ ها، ترجمه ي ويدا ابي زاده، چاپ چهاردهم، 1378.

63. مجلسي، محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار(عَلَيْهِ السَّلاَمُ)، بيروت: دار احياء التراث، الطبعة الثالثة، 1403. ه- ق .

64. محمدي ري شهري، محمد؛ ميزان الحكمه، قم: مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه ي علميه ي قم. الطبعة الاولي، 1362 ه- ش.

65. محمدي نيا، اسد الله؛ آنچه بايد يك زن بداند، قم: مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه ي علميه ي قم، چاپ دوم،1371.

66. محمودي، سيد محسن؛ مسائل جديد از ديدگاه علما و مراجع تقليد. ورامين: انتشارات علمي فرهنگي صاحب الزمان (عج)، چاپ ششم، بهار 1380.

ص: 184

67. مرادي، مرضيه؛ اهداف حاصله از پوشش، مجموعه ي مقالات پوشش و عفاف، دومين نمايشگاه تشخص و منزلت زن در نظام اسلامي، بهمن 1370.

68. مركز مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي؛ صحيفه ي نور، مجموعه ي رهنمودهاي امام خميني (ره)، بهمن ماه 1361.

69. مشهدي، محمد؛ تفسير كنزالدقائق، قم: مؤسسه النشر الاسلامي، الطبعة الاولي، محرم الحرام 1413 ه- . ق.

70. مصطفوي، سيد حسن؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم، وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامي، الطبعة الاولي، 1368 ه- . ش .

71. مطهري، مرتضي؛ پاسخ هاي استاد به نقدهايي بر كتاب مسئله ي حجاب، قم: انتشارات صدرا، چاپ دهم، خرداد 1379.

72. -----------------------؛ مسئله ي حجاب، انتشارات صدرا، چاپ بهار 1377.

73. معصومي، سيد مسعود؛ احكام روابط زن و مرد و مسائل اجتماعي آنان، قم: مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه ي علميه ي قم، چاپ اوّل، زمستان 1372.

74. مغنيه، محمد جواد؛ التفسير الكاشف، بيروت: دار العلم للملايين، الطبعة الرابعة، 1990م.

ص: 185

75. مكي العاملي، شمس الدين محمد؛ (الشهيد الاول)، الدروس الشرعيه في فقه الاماميه، قم: مؤسسة النشر الاسلامي.

76. مؤسسه ي فرهنگي قدر ولايت؛ حكايت كشف حجاب، تهران: چاپ اول 1378.

77. مهدي زاده، حسين؛ نقد ادله مخالفين چادر مشكي، روزنامه ي جمهوري اسلامي، 3 و 4 بهمن 1379.

78. --------------------------؛ هم انديشي منطقي با جوانان درباره ي لباس، روزنامه ي جمهوري اسلامي، 19 و 21 شهريور 1380.

79. --------------------------؛ فقر روش و بينش در بعضي مقالات مربوط به حجاب، روزنامه ي جمهوري اسلامي، 26 مهر 1380.

80. مهريزي، مهدي؛ حجاب، تهران: مؤسسه ي فرهنگي دانش و انديشه ي معاصر، چاپ اول، پاييز 1379.

81. ناظم زاده قمي، سيد اصغر؛ جلوه هاي حكمت، قم: مؤسسه چاپ الهادي، چاپ اول، پاييز 1373.

82. نجفي، محمد حسن؛ جواهر الكلام في شرح شرايع الاسلام، دار الكتب الاسلامية، الطبعة السابعة، 1392 ه- .ق.

83. نصرتي، علي اكبر؛ سحر شبهه، ماهنامه ي اطلاع رساني مبلغان، ارم شماره ي 3، ضميمه ي بصائر مهرماه 77، (ويژه نامه ي خبرگان سوم).

ص: 186

84. النوري الطبرسي، ميرزا حسين؛ مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، تحقيق و نشر، مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، الطبعه الثانيه، 1408 ه- ق .

85. ويژه نامه ي فرهنگ اسلام، بهار 1379.

86. هاشمي، مينا؛ حجاب زيبايي شعار، كارآيي شعور، سالنامه ي زن، ستاد برگزاري نمايشگاه تشخص و منزلت زن در نظام اسلامي، بهمن 1371.

ص: 187